آثار باستانی و صنایع دستی میبد

مقدمه:

میبد یکی از نمونه های نادر شهرهای باستانی ایران به شمار می رود. شهرستان میبد از شرق و شمال به شهرستان اردکان ، از جنوب و غرب به شهرستان صدوق ( به مرکزیت اشکذر) محدود می شود. اهمیت تاریخی میبد و دوران وسعت و آبادانی اساسی آن مربوط به آل مظفر است که خود از این شهر برخاسته اند و یزد و فارس و کرمان را در حیطه تصرف و قدرت پادشاهی در آورده اند و شهرستان میبد دارای آثار باستانی و صنایع دستی بسیاری است که در این جا به آن‌ها می پردازیم.

۱-نارنج قلعه ( نارین قلعه )

شاخص ترین اثر بازمانده از شهر سازی قدیم در میبد بنای باستانی نارین قلعه است نارین قلعه میبد دقیقاً یک کهندژ است این ساختمان کهنسال از معدود بناهای باستانی خشتی باقیمانده در ایوان استکه علیرغم گزندهای زمانه هنوز پایدار مانده و می توان آن را نمادی از هویت تاریخی و فرهنگی خطه یزد دانست نارین قلعه را از آغاز بر فراز تپه ای بلند برافراشته اند که بر تمام منطقه میبد اشراف دارد به گونه ای که پیکر قلعه از فاصله های بسیار دور دیده می شود تمامی نارین قلعه روی یک تپه برجسته رسی یا به گفته مورخان قدیم یزد روی کوه گل نهاده شده است .

از لحاظ معماری و شهرسازی نارین قلعه سلسله ای متواتر از ساخت و سازهای مسکن و دیگر تأسیسات شهری و استحکامات دفاعی و نظامی را نشان می دهد که بارها مرمت و بازسازی شده است . نارین قلعه در  گذشته دارای برج و بارو ، خندق ، دروازه و تونل زیرزمینی بوده است .

کهن ترین سند هویت تاریخی و آغاز شهرسازی در سرزمین یزد ( نارین قلعه میبد ) است و از جاذبه های سیاحتی شهر میبد به شمار می رود . قبل از اسلام که مردم منطقه زرتشتی بودند برفراز قلعه شعله های آتش روشن بوده به همین دلیل این بنا به نارین قلعه شهرت یافته است . نارین قلعه به تنهایی دارای ارزشهای تاریخی و جغرافیایی ، معماری و شهرسازی ، سیاسی و نظامی و مذهبی و اسطوره ایست . می توان نارین قلعه را مجموعه ای مستند از آثار دوره های مختلف فرهنگی و تاریخی منطقه به شمار آورد. با توجه به شکل زیگوراتی قلعه گمان می رود که زمانی به عنوان یک مرکز مذهبی و معبد نیز مورد استفاده بوده است محمد شبانکاره ای مورخ قرن هشتم – ساختمان کهندژ میبد یا دژ دالان را سرآغاز بنای آبادیهای یزد می داند.

۲- گنبد سلطان رشید ( = سلطون رشید )

در پشت دیوار جنوبی شهر و محوطه ای که آن را نقاره خانه می نامند تا چند سال پیش آثار یک بدنه قدیمی قرار داشت که بنا به اظهار مردم محل مزاری بوده و ظاهر آن نیز همین حکم را می داده ، برخی آن را مزار رشیدالدین ابوالفضل میبدی مفسر بزرگ قرآن در قرن ششم پنداشته اند.

۳- کوچک : ( سنگ قبر برادر مؤلف کشف الاسرار)

کوچک روستایی کوچک است که دو حسینیه یک آب انبار و یک آسیاب آبی بسیار قدیمی دارد و تنها اثر تاریخی آن سنگ قبری است متعلق به قرن ۶ که در مسجد محله قرار دارد .

۴- برج کبوتر خانه

این برج در جنوب شرقی با روی قدیم میبد قرار دارد ( محل فعلی فرمانداری میبد ) برج کبوترخانه از داخل سه طبقه و هزاران لانه برای نگهداری پرندگان مهاجر دارد.

۵- مسجد جامع میبد

امروزه ساختمان اصلی مسجد جامع در جنوب در جنوب این محوطه واقع است و دو مسجد دیگر در ضلع شرقی این مجموعه قرار دارد . قدیمی ترین زیلو با قرن ها سابقه بافت هم اکنون در مسجد جامع وجود دارد.

مجموعه کاروانی رباط

این مجموعه تاریخی کاروانی امروز در کنار بلوار قاضی میر حسین در مرکز شهر قرار دارد و شامل : چاپارخانه ، آب انبار ، یخچال ، کاروانسرا و قطعه ای از راه باستانی است.

۶- یخچال خشتی

ساختمان عظیم این یخچال کاملاً از خشت و گل است و چهار قسمت اصلی دارد که شامل : حوض یخ بند ، دیوارهای سایه انداز ، گنبد اصلی و مخزن یخ است .

۷- رباط ( کاروانسرای میبد)

ساختمان سبک صفوی آن هنوز استوار مانده است و ساختمان کاروانسرا آجری است و در دیوار طرف ورودی آن هفت دهنه طاق نما سازی شده است .

۸- چاپارخانه میبد

از بناهای عصر قاجار است و در حیاط چاپارخانه اتاق ها و اصطبل هایی برای نگهداشتن اسب های تازه نفس قرار داده شده است .

۹- آب انبار کلار

روبروی در ورودی کاروانسرا آب انبار کلار است ساختمان این آب انبار به شکل یک ساباط به کاروانسرا متصل است. در بالای این آب انبار گنبد مخروطی شکلی با ۴ بادگیر در طرفین وجود دارد .

۱۰- قلعه های پراکنده

میبد دارای قلعه های پراکنده ای چون قلعه های بارجین ، مهرجرد ، رکن آباد و بدرآباد است .

۱۱- بقعه شیخ حسن

در قبرستان بارجین چارطاقی وجود دارد که مردم در آن جا شمع روشن می کنند.

۱۲- مسجد جامع فیروزآباد

در مرکز فیروزآباد قرار دارد و در بالای گنبد این مسجد بادگیر بلندی با ۴ چشمه وجود دارد که جلوه زیادی به گنبد داده است .

۱۳- حسینیه بزرگ فیروزآباد

این حسینیه قدمت زیادی دارد ساختمان حسینیه در دو طبقه ساخته شده است ولی ضلع جنوبی آن که ضلع قبله است ۳ طبقه دارد.

۱۴- آب انبار ملاحسن

آب انباری است با ۴ بادگیر و ۲۳ پله در کنار این آب انبار یک مسجد کوچک نیز با همین نام ( ملاحسن ) وجود دارد

۱۵- مسجد بابک

این مسجد بسیار قدیمی است و حیاط و گرمخانه ایوان تابستانی دارد

۱۶- مقبرۀ شیخ احمد

این بقعه در کنار مسجد بابک قرار دارد و یش خراب و متروکه شده است.

۱۷- آب انبار خانقاه

در نزدیکی مسجد بابک قرار دارد و دارای ۴ بادگیر و ۳۲ پله است .

۱۸- آب انبار محله بالا

این آب انبار ۳ بادگیر و ۲۶ پله دارد و در کنار این آب انبار یک مسجد کوچک و قدیمی به نام مسجد مقیم هم وجود دارد.

۱۹- حسینیه سید صدرالدین قنبر

امروزه آن را میدان سید قنبر یا حسینیه سادات می نامند و یک مسجد و یک مقبره در دو سوی آن واقع شده است و مجموعاً یک تکیه به حساب می آید و کارکرد قدیم آن به عنوان یک ایستگاه و کاروانسرا هم مطرح است

۲۰- قلعه بشنیغان

در قسمت شمال بشنیغان در گودی کنار جاده قلعه چهار ضلعی با هشت برج قرارداشت اکنون هیچ اثری از آن به جا نمانده است .

۲۱- سنگ قبر مرمر شمس آباد

منحصر به یک دهنه بقعه گنبد واره هشت ضلعی عادی است که بنایش قدمتی ندارد.

۲۲- خانه بیرونی بیده

این خانه در آبادی بیده واقع شده است و از نمونه های جالب خانه های قرون هفتم و هشتم هجری به شمار می رود که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .

۲۳ – امامزاده پیرچراغ

امامزاده پیر چراغ پسر امام موسی بن جعفر است مقبرۀ آن خارج از ده در کنار گورستانی قدیمی قرار دارد.

۲۴- چاه صاحب الزمان

در بالای تپه ای بلند در کنار پیر چراغ قرار دارد که نزد اهالی به چاه صاحب الزمان شهرت دارد.

۲۵- مسجد زیرگ

قدیمی ترین مسجد بیده است که بصورت بوکن در دل زمین کنده اند و تمام کف و بدنه و دیوار و سقف مسجد را گل تپه تشکیل می دهد.

۲۶- سنگ قبر ابوالقسم بن ابوالفرج

در میان محراب مسجد جامع بیده قرار دارد.

۲۷- خدیجه خاتون

خدیجه خاتون دختر موسی بن جعفر (ع) و خواهر علی بن موسی الرضا (ع) می باشد امامزاده خدیجه خاتون در مهرجرد قرار دارد.

۲۸– مدرسه مظفریه یا عتیق

در قبرستان قدیمی مهرجرد متصل به زیارت خدیجه خاتون ساختمان گنبد دار بزرگی در قدیم وجود داشت که به مدرسه مظفریه معروف بود

۲۹– کاشی مسجد جامع مهرجرد

مسجد جامع قدیمی مهرجرد در اوایل پیروزی انقلاب به کلی تخریب و به جای آن مسجد جدید ساخته شد تنها اثر با ارزش و قدیمی این بنا یک قطعه کاشی آبی رنگ مایل به سبز است که بالای سردر ورودی مسجد نصب شده است .

۳۰ – قلعه مهرجرد

در شمال غربی مهرجرد با ۵ برج دیده بانی در اطراف ۳ برج در قسمت جنوبی و ۲ برج در قسمت شمالی قرار دارد

۳۱– مسجد جامع یا مسجد حاجی ملک بفروئیه

معتبرترین یادگار تاریخی بفرو است و دارای حیاط و گرمخانه و ایوان و شبستانی است.

۳۲– زیارتگاه پیر بفرو

از زیارتگاههای بسیار کهن بفرو است و مجموعه ای از ۵ اطاق و یک پیش اطاق است و گنبد کوچکی دارد

۳۳– مسجد محله بالا

مسجد عادی کوچکی است با حیاط و گرمخانه و در چوبی کوچکی دارد

۳۴– آب انبار حاجی کریم

این آب انبار در جوار مسجد محله بالا بنا شده است و دارای ۳۲ پله است .

۳۵– حسینیه بزرگ ده آباد

ساختمان حسینیه در دو طبقه ساخته شده است ولی ضلع جنوبی که قبله است ۳ طبقه دارد.

۳۶– حسینیه کوچک ده آباد

ساختمان این حسینیه در کنار  حسینیه بزرگ قرار دارد و یک طبقه است و در ضلع قبله یک ایوان ۲ طبقه هم است .

۳۷– مسجد محله آسیاب ( ده نو )

مسجدی است بزرگ و بکلی ویران شده است .

۳۸– مسجد جامع ده آباد

مسجدی قدیمی است با حیاط و گرمخانه و ایوان تابستانی که در اطراف حیاط شبستان ها و رواق هایی وجود دارد

۳۹– مسجد جامع محله علیا

مسجدی است با حیاط و گرمخانه و ایوان تابستانی و گنبد مسجد بر آن قرار دارد.

۴۰– مسجد توده

مسجد قدیمی است که در رکن آباد واقع شده است و شامل ۳ مسجد جداگانه و بهم چسبیده است . اولی مسجد پنجره ، دومی مسجد وسط و سومی مسجد گرمخانه است . این بنا روبروی مسجد جامع محله علیا قرار دارد.

۴۱– آب انبار توده

آب انباری است با ۳ بادگیر و متصل به مسجد توده است

۴۲– بقعه حافظ جمال

در کنار قبرستان رکن آباد بقایای بنا دیده می شود و مورد احترام است .

۴۳– خانه خانمی

بنایی است مفصل از دوران قاجاری که از لحاظ سبک ساختمان جالب توجه است اما بکلی متروک است .

۴۴– قلعه ده

این قلعه بزرگ دارای ۴ برج دیده بانی در ۴ گوشه است و سردر اصلی آن در ضلع شرقی واقع است .

۴۵– برج محمود آباد

یکی از برج هایی است که در منطقه میبد ساخته اند و نقش حفاظتی داشته است و هنوز آثارش در کنار باغی در جنوب خیابان سعیدی باقی است .

۴۶– آسیاب ها

شامل : آسیاب دوسنگی ، آسیاب بفروئیه ، آسیاب کلچک

۴۷– مراکز مذهبی زرتشتیان

آتشکده های حسن آباد ، مزرعه کلانتر ، پیرخرمن و دخمه شورک

۴۸– کاریزها

کاریزها یا قنات ها در واقع از مهمترین آثار باستانی و تمدنی منطقه هستند.

صنایع دستی شهر میبد :

قالی بافی

زیلو بافی :

مرکز زیلوبافی استان یزد شهرستان میبد و قدمت زیلوبافی در این شهر به دورۀ قبل از اسلام می رسد زیلو یکی از مناسب ترین و بادوام ترین کفپوش ها بویژه برای مناطق کویری است . قدیمی ترین زیلو با قرن ها سابقه بافت در مسجد جامع میبد است . نقش های زیلو با نام های پرت ، توره ، کنه دونی ، هشت پر کوچک و هشت پر بزرگ ، بند رومی و کلید مشهورند.

سفال و سرامیک

میبد مرکز مهم سفال و سرامیک استان یزد است که عمده فعالیتهای تولید سفال و سرامیک در آن جا متمرکز شده است در اصطلاح محلی به تولیدات سفال و سرامیک کواره می گویند. با استفاده از منابع گل رس و با برخورداری از قرن ها تجربه و کار آزمودگی تولید انواع ظروف سفال و سرامیک در میبد رواج دارد بخش عمده ای از سفالین های میبد در داخل استان مصرف می شود و بخش هم راهی بازارهای داخلی و خارجی می شود.

کوره های ساخت میبد اساساً سه گونه اند :

سفال ساده بی لعاب

سفال لعابدار

کاشی و سرامیک

سفال و سرامیک میبد با نقش های اصیل مرغ و ماهی و خورشید خانم شهرت دارد. جی گلاک ، محقق ژاپنی نقشهای : خورشید خانم ، کبوتر، ماهی و اسب سوار و پادشاه را از نقش های خاص هنرمندان میبدی می داند.