کارگاه قلمزنی صنایع دستی
کارگاه قلمزنی صنایع دستی فضایی متناسب با تعداد هنرمندان، به مساحت تقربیی حداقل ۸۴ متر مربع برای ۲۰ هنرمند است که دارای بخشهای آموزش نظری و عملی قلمزنی، قیرریزی و پرداخت میباشد.
بخش آموزش نظری و عملی قلمزنی:
در این بخش که نیمی از کل مساحت کارگاه (۴۰ متر مربع) است، محدودهای به اندازه ۲ متر مربع برای هر هنرمند در نظر میگیریم.
میز کار به ابعاد ۸۰*۶۰*۳۰ سانتیمتر برای قرار دادن ابزار قلمزنی، کُنده به ابعاد ۲۵× ۱۰۰ سانتیمتر برای قرار دادن بوم بر روی آن و صندلی گردان به ارتفاع ۶۰ سانتیمتر را که پشت کُنده قرار میگیرد در این فضا میچینیم.
میز استاد کار ، با ویژگیهای ذکر شده و در راس این ترتیب قرار دارد.
نور عامل مهمی در انجام صحیح و دقیق قلمزنی است، بنابراین کارگاه باید دارای ۲ منبع نور طبیعی و نور مصنوعی باشد .
جهت صحیح نابش نور به هنگام کار ، از بالای دست مسلط قلمزن میباشد. دمای مطلوب محیط کارگاه c ۲۰-۲۲ است.
بخش قیرریزی، شستشو و پرداخت:
اتاقی است که ذوب قیر و عمل قیر ریزی با استفاده از وسایلی مانند اجاق گاز . کپسول گاز، ظرف قیر و وسایل جانبی دیگر در آن صورت میگیرد. علاوه بر آن برای شستشو و پرداخت اشیای قلمزنی شده ، در گوشهای از اتاق ظرفشویی و شیر آب نصب میگردد .
نصب دستگاه تهویه مناسب در این اتاق ضروری است زیرا با ورود هوای تازه به هنگام ذوب قیر و هنگام استفاده از مواد شیمیایی برای پرداخت، از آلودگی تنفسی جلوگیری میشود.
ابزار اصلی قلمزنی در کارگاه قلمزنی صنایع دستی
ابزار اصلی قلمزنی، چکش و انواع قلم است.
چکش قلمزنی:
از ۳ قسمت سر فولادی مخروطی شکل، میله رابط فلزی و دسته چوبی تشکیل شده است. که قلمزن با آن بر انتهای قلم ضربه زده ، قلم را بر سطح فلز به حرکت در میآورد. سطح ضربه زننده مربع یا دایره شکل است و سمت دیگر آن تسنبتا نوک تیز میباشد، تا در هنگام ضربه زدن مانع دید قلمزن نشود..
چکش ، کم وزن و سبک حدود ۲۰۰( گرم) انتخاب میشود و دسته آن ظریف و باریک است تا موجب خستگی دست قلمزن نشود (شکل ۳- ۲)
قلم:
میلهای است فولادی به طول تقربیی ۱۵ سانتیمتر با ضخامت قلمِ تحریر که به دست استاد قلمزن ساخته میشود و برای نقش نشاندن یا ایجاد بافتهای مناسب بر روی فلز مورد استفاده قرار میگیرد. ضخامت و طول قلم در صورت لزوم تغییرپذیر است. نوک هر قلم دارای شکل و بافت خاصی است که برای انجام کاری بخصوص و یا ایجاد نقشی ویژه و بافتهای مناسب به کار گرفته میشود.
قلمها براساس نوع روش قلمزنی به سه دسته قلمهای منبت کاری (شکل دهنده)، قلمهای ریزه کاری (ایجاد نقش و بافت) و قلمهای مشبک کاری (برش دهنده) تقسیم می شود.
قلمهای ریزه کاری: در قلمزنی به روش ریزه کاری برای تزبین و تکمیل طرح از قلمهای نیم بُر، سنبه، پرداز : گُرسوم، گُرسواد، یک تو ، ناخنى و بادامی استفاده و بعضی از اینها در اندازههای مختلف ساخته میشوند..
ا- نیم بُر:
مقطع آن بدون آج و مانند پیچ گوشتی است، که خطوط طرح با آن بر سطح فلز حک میشود (شکل ۲-۴ و ۲-۵ )
۲ – سُنبه:
مقطع آن مخروطی شکل ، مانند نوک مداد است که برای سنبه کاری طرح و همچنین تزبین نقوش به کار می رود (شکل ۶ – ۲ و ۷-۲).
٣- پرداز:
مقطع آن مانند قلم نیم بُر است، با این تفاوت که سطح آن از دو طرف به صورت مایل ، آجدار میباشد. در تزیینات گلها، حیوانات، درختان و همچنین برای مشخص کردن خطوط
پرگاری طرح و خطوط حاصل از قلم سنبه مورد استفاده قرار میگیرد (شکل ۸-۲ و ۹-۲).
۴- گُرسواد(گل سواد یا گل سوا):
مقطع آن مستطیل شکل و تخت است که به صورت مایل از دو طرف دارای آج میباشد و برای مات کردن، فرو بردن زمینه و همچنین تزبین گلها، مناظر، بدن انسان و به طور کلی، روسازی به کار میرود و معمولا در اندازههای مختلف ساخته میشود (شکل ۱۰-۲ و ۱۱-۲ )
۵- یک تو (یه تو ):
نوک آن مخروطی شکل با مقطعی گرد و کوچک میباشد که حفرهای در مرکز آن تعبیه شده است و معمولا در اندازههای مختلف ساخته میشود. در تزیین حاشیه، زمینه و همچنین ساخت گل و برخی نقوشی از قلم یک تو استفاده میشود (شکل ۱۲- ۲ و ۲-۱۳)
۶- – ناخنی (زُلفی):
مغطع آن به شکل نیمدایرهای باریک شبیه به ناخن انگشتان دست و بدون آج است. از این قلم برای نقش موی انسان، یال اسب، امواج آب و تزبین حاشیه استفاده میشود (شکل ۱۴-۲ و ۱۵-۲)
۷ – بادامی:
مقطع آن به شکل بادام و دارای دو ردیف آج متقاطع است و برای تزبین حاشیه، زمینه، گل و برگ و ساخت گلهای چند پر به کار میرود (شکل ۲-۱۶ و ۱۷- ۲).
۸ – گُرسُوم (گل سوم):
مقطع آن مستطیل شکل با چهار تا پنج حفره ریز دایرهایست که به صورت ردیف، کنار هم قرار گرفتهاند. در بعضی از آنها برای راحتی کار دو ردیف از این حفرهها به صورت دو خط موازی در کنار هم قرار میگیرند که اصطلاحا به آن قلم گرسوم دو رج و یا دورگ گفته میشود. از این قلم در زمینه سازی و برای ایجاد بافتهای مناسب و تزبینات طرح استفاده میشود.
قلمهای منبت کاری و جُنده کاری: (در کارگاه قلمزنی صنایع دستی)
برای برجسته کردن نقوش یا فرو بردن زمینه نقش از این قلمها استفاده میشود. به همین دلیل سطح مقطع آنها صاف و صیقلی و بدون آج است. قلمهای منبت کاری، انواعی چون نیم ور ، قلم کف تخت، قلم خوشه (خُشه) و قلم بادامی ساده دارند.
ا- نیمور:
مقطع آن بیضی شکل و لبههای آن منحنی است. با این قلم میتوان خطوط اصلی نقش را به اندازه دلخواه روی فلز فرو برد که بر دو نوع تند و کند تقسیم میشود.
۲- قلم کف تخت:
مقطع آن کاملا تخت به شکل مربع با مستطیل و بدون آج است و برای فروبردن زمینه طرح که دارای سطوحی با خطهای کناری مستقیم میباشد، و برجسته نمودن نقش مورد استفاده قرار میگیرد و معمولا در اندازههای متفاوت ساخته میشود (شکل ۲-۲۰ و ۲-۲۱)
۳- خوشه (خُشه):
مقطع آن دایره ای شکل و بدون لبه و سطح آن صاف و صیقلی است برای ایجاد شکل و نقوش خیلی برجسته که دارای خطوط کناری منحنی می باشند به کار میرود و در اندازههای متفاوت ساخته میشود (شکل ۲۲- ۲ و ۲۳- ۲)
۴- بادامی ساده:
مقطع آن مانند قلم بادامی است اما بزرگتر و بدون آج میباشد، که برای اثرگذاری بهتر، مقطع آن را لبهدار میسازند. در ایجاد نقش گلهای چندپر از آن استفاده میشود شکل ۲۴- ۲)
قلم مشبک کاری در کارگاه قلمزنی صنایع دستی:
در روش مشبک کاری، از قلم تیزبُر که نوک آن به صورت عرض کم و لبه برنده است استفاده میشود. با ضربه زدن به روی تیزبر ، فلز برش خورده و قسمتهایی از زمینه یا نقش از قطعه کار جدا میشود.
گفتنی است اندازه قلمهای ذکر شده ، شماره استانداردی ندارد و استاد کار قلمزن میتواند با توجه به اندازه و نوع طرح گاهی اندازههای مختلفی از هر کدام را بسازد شکل ۲۵- ۲)
ابزارهای اصلی دیگر شامل کُنده و تسمه است :
کنده :
بخشی از تنه درخت است که زمینه را برای قلمزنی بر روی آن میگذاریم شکل ۲۷- ۲). مشابه فلزی آن وجود دارد که میتوان متناسب با قد خود آن را تنظیم کرد شکل ۲۸- ۲).
تسمه:
مانند کمربند است و جنس آن میتواند از چرم، پلاستیک و یا پارچه باشد و برای ثابت نگهداشتن قطعه کار به روی کنده هنگام قلمزنی مورد استفاده قرار میگیرد (شکل ۲۹- ۲)
ابزارهای جانبی قلمزنی در کارگاه قلمزنی صنایع دستی
این ابزارها، شامل. ابزار ذوب قیر، ابزار قیر ریزی، ابزار آماده سازی بوم. ابزار پیاده کردن طرح، ابزار قیر برداری و ابزار پرداخت میباشد.
ا- ابزارهای ذوب قیر
این ابزارها عبارتاند از :
- اجاق گاز: برای ذوب و آماده سازی قیر مورد استفاده قرار می گیرد.
- کپسول گاز: با شیلنگ گاز به اجاق گاز متصل می شود
- ظرف ذوب قیر: ظرفی فلزی است که برای ذوب قیر به کار میرود. اصطلاحا به آن «توه» گفته میشد. برای این منظور میتوان از ظروف مناسبی از جنس روی، آهن یا مس استفاده کرد.
- زیر توه: صفحهای فلزی است که زیر توه و برای ایمنی استفاده میشود
- ترازو: برای وزن کردن قیر و گچ به کار می رود.
٢- ابزار قیرریزی
هسوم: قطعه چوبی است که برای مخلوط کردن و برداشتن قیر به کار میرود. برای ریختن قیر بر سطح کار میتوان از ملاقه با دسته چوبی استفاده کرد.
ظرف آب،:برای آزمایش قبر آماده شده و سرد کردن بوم قیرگذاری شده به کار میرود.
۳- ابزارهای آماده سازی بوم
قیچی:
برای برش ورقههای فلزی در دو نوع اهرمی و دستی به کار میرود (شکل ۳۱ – ۲ و ۳۶- ۲).
سوهان:
برای صاف کردن لبههای فلز برش خورده و ساخت انواع قلم به کار میرود (شکل ۳۳- ۲)
گونیای فلزی ۹۰درجه :
برای قائمه کردن قطعههای فلزی برش خورده به کار میرود.
سنباده:
برای سنباده زدن سطح فلز و همچنین تیز کردن مقطع قمها به کار میرود. شامل انواع سنگ نفت ثابت و متحرک و سنباده ثابت و متحرک است
۴ – ابزارهای پیاده کردن طرح
کاغذ کپی:
برای انتقال طرح بر سطح فلز، در روش استفاده از کپی، به کار میرود.
کیسه گرده:
کیسهای است پارچهای حاوی گرده زغال به هنگام انتقال طرح به روش گرده کردن از آن استفاده میشود (شکل ۳۴- ۲)
پرگار فلزی:
برای ترسیم دایره، قوس زدن، تقسیم کار و جدول بندی بر سطح فلز به کار میرود که با فشار دست باز و بسته میشود شکل ۳۵-۲)
قلم سنبه :
از این قلم برای ایجاد سوراخهای ریز و ممتد بر روی، طرحی که روی کاغذ پوستی منتقل شده است استفاده میشود. گاهی به جای این قلم ، سوزن به کار گرفته میشود
۵- ابزارهای قیربرداری
چکش فلزی:
برای جدا کردن قیر از زمینه تخت به کار میرود شکل ۳۶- ۲)
انبر:
برای نگهداری و جابجایی شیء فلزی به هنگام حرارت دادن مورد استفاده قرار میگیرد. شکل ۳۷- ۲)
شعله افکن:
وسیلهای است برای حرارت دادن (شکل ۲-۳۸ )
۶- ابزارهای پرداخت
فرچه سیمی:
برای پرداخت اشیای قلمزنی شده به کار میرود. دسته آن چوبی است و سر آن با مفتولهای ظریف، فلزی پوشیده شده است (شکل ۳۹-۲)
مواد مصرفی در کارگاه قلمزنی صنایع دستی
در قلمزنی از مواد مختلفی استفاده میشود که شامل انواع فلزات، قیر، چسب، مقوا، دوده، روغن، نفت، اسید، خاکستر و گچ است. فلزات مورد استفاده در قلمزنی شامل طلا، نقره، مس برنج و ورشو میباشد. این فلزات به سبب دارا بودن ویژگیهای مؤثر و مطلوب در هنر قلمزنی، انتخاب شده اند.
مقوا:
برای دیواره سازی دورادور فلز قبل از قیر ریزی به کار میرود (شکل . ۴- ۲)
چسب کاغذی:
برای چسباندن مقوا به فلز مورد استفاده قرار میگیرد.
چسب مایع:
برای چسباندن طرح به زمینه مورد استفاده قرار میگیرد.
کاغذ کپی:
برای انتقال طرح به روی زمینه مورد استفاده قرار می گیرد .
روغن :
برای چرب کردن و ثابت نگه داشتن گرده بر سطح فلز هنگام انتقال آن به روش گرده گذاری و همچنین در دوده زدن اشیای قلمزنی شده به کار میرود.
نفت:
برای پاک کردن تکههای ریز قیر از سطح شی مورد استفاده قرار میگیرد.
اسید:
اسید سولفوریک ۹۰درصد را به نسبت ۱ به ۲۰ با آب رقیق کرده و برای پرداخت شی قلمزنی شده به کار می رود.
دوده:
در روش سیاه کاری، برای تیره کردن زمینه طرح قلمزنی شده (از جنس مس قرمز و سفید و نقره) به کار میرود.
قیر:
جسم جامد ، غیر متبلور و سیاه رنگی است که سطح شکستگی آن مانند شیشه ناصاف است و در جاهای نفتی قدیمی یافت می شود. ترکیب قیر از هیدروکربنهای نفت است که در
نتیجه اکسیداسیون حالت جامد پیدا کرده است.
قیر مورد استفاده در قلمزنی، ترکیبی است از قیر سفت و گچ ساختمانی که دارای خواص زیر می باشد :
- ۱- قابلیت ذوب و برگشت پذیری به حالت اولیه: نقطه ذوب قیر پابین است و با حرارت کم به حالت مایع در می آید.
- ۲- شکل پذیری و مقلو مت : هنگام قلمزنی، قیر همان شکلی را به خود میگیرد که فلز قلمزنی شده به خود گرفته است، و بدین گونه از صدمه دیدن شیء فلزی جلوگیری میشود. البته در عین شکل پذیری، قیر به هنگام قلمزنی در برابر ضربات چکشی مقاوم است و شدت ضربات چکشی بر روی شی را تنظیم میکند و بدین شکل که بخشی از ضربات چکش را در خود نگه داشته بخشی دیگر را به فلز منتقل میکند..
- ۳- انسجام بین مولکولی: انسجام قیر قلمزنی زیاد است و به همین دلیل براحتی بدون آنکه خرد شود به شکل تکههای بزرگ از شیء قلمزنی شده جدا میشود.
- ۴- جابه جایی قیر قلمزنی براحتی امکان پذیر است: به عنوان مثال، می توان آن را به صورت قالبی آماده به شکلهای تخت مریع. مستطیل یا دایره در آورد و براحتی بدون آن که قیر بشکند و یا تغییر شکل دهد آن را جابجا کرد و در صورت نیاز میتوان قالب را با حرارت شعلهافکن به قطعه فلز چسباند .
اصول ایمنی و بهداشت کارگاه قلمزنی صنایع دستی
الف – اصول ایمنی:
برای حصول ایمنی در کارگاه قلمزنی باید موارد زیر کاملا رعایت شود:
- ۱- نصب کپسول آتش خاموش کن در ورودی کارگاه .
- ۲- نصب فیوز مجزا برای سیستم برق کارگاه در ورودی کارگاه
- ۳- نصب جعبه کمکهای اولیه برای درمان سوختگیها و جراحات احتمالی
- ۴- استفاده صحیح و بجا از ابزار و وسایل کارگاه .
- ه- استفاده از دستکش های نسوز و کفش ایمنی هنگام قیرریزی
- ۶– قرار دادن ابزار در جای خود پس از استفاده
- ۷– استفاده از لباس نسوز مخصوص، هنگام ذوب قیر و قیر ریزی
- ۸- استفاده از ماسک هنگام قیرریزی و بکارگیری اسید ضروری است.
ب- اصول بهداشت:
رعایت اصول بهداشت کارگاهی زمینه ساز سلامت جسمی و روانی افراد می گردد. برای این منظور باید نکات زیر را رعایت نمود:
- ا- هنگام کار ، از لباس مناسب و تمیز استفاده کرد
- ۲- محیط کارگاه را همواره تمیز نگه داشت
- ٣- پس از اتمام مراحل قیرریزی اجاق گاز و اطراف آن را تمیز کرد.
- ۴- هنگام ذوب قیر و اسید کاری حتما دستگاه تهویه را روشن کرد.
آموختههای خود را بسنجید
با پاسخ به پرسشهای زیر از جوایز و هدایای هنر دیبا بهرهمند شوید :
۱- بخشهای مختلف، کارگاه قلمزنی را نام ببرید
۲- چکش قلمزنی دارای چه ویژگیهایی است؟
٣- تقسیم بندی انواع قلمها را نام ببرید .
۴- قلمهای ریزه کاری را نام بیر بدرید
۵- ابزار جانبی قلمزنی به چند دسته تقسیم می شود؟ نام بیربد .
۶- قیر قلمزنی را تعریف کنید.
۷ – فلزات قابل استفاده در قلمزنی را نام ببرید. ویژگیهای آنها را توضیح دهید.