آثار هنری سفالی - سفالگری
شکلدهی گِل و پخت آن به منظور ساخت اشیایی با اشکال و نقوش متنوع به صورت دست ساز ، قالبی یا با استفاده از چرخ را سفالگری میگویند.
انواع :
گاهی واژهی سفال و سرامیک مترادف یکدیگر استفاده میشوند ولی باید به این نکته اشاره کرد که سرامیک اصطلاحی است که برای همهی اشیایی که از مواد کانی و معدنی غیر فلزی ساخته و در کوره پخته شدهاند و به کار میرود. بنابراین اشیای سفالی، چینی و حتی شیشهای نیز جزء مجموعهی بزرگ سرامیکها قرار میگیرند.
ماده ی اصلی در تمام محصولات سرامیکی « سیلیس» است که با افزایش آن در مواد اولیه، جنس بدنهی محصول متراکم ، محکم و شفافتر میشود و بالعکس هر چه مقدار این ماده کم شود بدنهی سفال دارای سوراخهای بسیار ریز میگردد. رنگ قرمز بدنه برخی از سالها به دلیل وجود مقادیر زیادی اکسید آهن است.
هدف و کاربرد:
گروهی از آثار سفالینه همواره ظروف مناسبی برای نگهداری مواد خوراکی بودهاند و گروهی دیگر به عنوان مصالح ساختمانی مانند انواع آجر و کاشی کتیبههای برجسته و همچنین انواع پیکره، وسایل روشنایی و غیره نیز به کار میروند .
شکل ظاهری:
اشیایی که بهوسیلهی چرخ سفالگری ساخته میشوند همواره قرینه و مدور هستند ولی اشیای سفالی دستساز و قالبی را میتوان به اشکال متنوعی (سطح و حجم) ساخت.
شکل ظاهری:
اشیایی که بهوسیلهی چرخ سفالگری ساخته میشوند همواره قرینه و مدور هستند ولی اشیای سفالی دستساز و قالبی را میتوان به اشکال متنوعی (سطح و حجم) ساخت.
بدنههای سفالی به صورت خام و یا پخته، هر کدام دارای ویژگی خاصی برای تزبین هستند. نقوش برجسته (سهبعدی) روی بدنهی خام و نقوش رنگی با لعاب با رنگ روی بدنهی پخته اجرا میشود. برای تزیین سفالینههای لعابدار و بدون لعاب از انواع نقوش گیاهی ، حیوانی، انسانی، اشیای هندسی، خطوط و غیره با رنگهای گوناگون میتوان استفاده کرد. هم چنین اشیای سفالی نقش برجسته را میتوان لعاب (یکدست، رنگین و یا بیرنگ) داد.
فناوری (روش تولید)
الف – ابزار و وسایل
ا- ابزار و وسایل آمادسازی خاک و گل:
برای آمادهسازی خاک و گل نیاز به ابزار و وسایلی مانند : سطل، بیلچه کاردک، گونی، پتک، صفحهی چوبی ، میز کار ، لیسه، ظروف پلاستیکی، الک و ورقه نایلونی است.
۲- ابزار و وسایلی شکل دهی بدنه:
چرخ سفالگری (پایی با برقی)، میز کار ، ورقههای فلزی شکل دهنده و تراشدهنده و سایر ابزار جانبی مانند کاردک اسفنج، سوزن (یا درفش)، مفتول سیمی، وردنه و ورقه یا کیسه ی نایلون از جمله ابزار و وسایل شکلدهی بدنه سفال میباشند .
۳- ابزار و وسایل تزیین:
در مرحله تزبین بدنهها از ابزارهایی مانند صفحهگردان رومیزی، ابزار بردارنده( کاهنده ) تراشدهنده و برشدهنده ، کاسه ، اسفنج، رنگ پاش ، قلم مو ، تخته شستی ، خط کش ، مداد و پرگار و استفاده میشود .
۴- ابزار و وسایل و تجهیزات پخت
برای پخت بدنههای سفالی به تجهیزات و وسایلی مانند کوره، خشک کن، وسایل کمکی نسوز ، دستکش، ماسک و انبر نیاز میباشد.
ب- مواد و مصالح :
مواد اولیهی سفالگری شامل انواع خاک رس، لعاب، رنگبتههای معدنی ، چسب گیاهی مانند کتیرا و آب است که به ترتیب به شرح هر یک می پردازیم :
ا- خاک رس:
مهم ترین و قابل دسترس ترین ماده اولیه در تولید محصولات سفالی، خاک رس است. خاک رس مواد آلی و ذراتی دارد که با افزودن آب به خمیری تبدیل می شود که دارای خاصیت شکل پذیری بسیار مناسبی است.
۲- آب:
این ماده عامل بسیار مهمی در آماده سازی خاکها به صورت دوغاب و خمیر سفالگری است. از آب برای ایجاد غلظت مناسب در ترکیب اعاب و کتیرا تیز استفاده می شود. آب موجود در گل و لعابها پس از ساخت بدنه و تربین، هنگام خشک و پخته شدن شی از آن خارج می شود.
٣- لعاب:
لعاب لایهای شیشهای نازکی است که بر روی سطح بدنهی سفالهای لعابدار دیده میشود .
مواد تشکیل دهندهی لعاب شامل مجموعهای از ترکبیات شیمیایی (پایه) و اکسیدهای کمک ذوب است. سیلیس مهم ترین عنصر در لعابهاست و از آنجا که دمای ذوب آن بسیار بالاست با اکسیدهایی که نقطه ی ذوب بابیتی دارند ترکیب می شود تا با تغییر شکل پیوند مولکولی سیلیس، لابهای شیشه ای را بر سطح بدنههای سرامیکی پدید آورد.
یادآوری: به کمک ذوبها که عامل کاهش دمای پخت هستند « فلاکس» یا «گداز آور» میگویند.
۴- چسب:
برای لعاب کاری با نقاشی با لعاب و رنگینههای معدنی چسبهای آلی به مواد لعاب افزوده میشود. این چسب باعث روانی لعاب و اتصال آن به بدنه شده که در مراحل اولیهی پخت، سوخته و از روی سطح بدنه جدا میشود.
روش تولید
الف – آماده سازی گل (به شیوهی سنتی)
خاک را الک میکنند تا ناخالصیها، جدا شود.
خاک و آب را درون حوضچه مخلوط میکنند تا مواد سنگین تهنشین و مواد ناخالص سبک روی آب بایستد.
ناخالصیهای سطح آب را با الک برداشته و دوغاب باقی مانده را به حوضچهی مجاور تخلیه مینمایند
دوغاب را در حوضچهی دوم به مدت چند روز نگهداری میکنند تا مقداری از آب آن تبخیر شود.
خمیر گل به دست آمده را به کارگاه منتقل کرده و روی آن را نایلون و گونی میپوشانند.
ب – شکلدهی:
همان طور که پیش از این نیز اشاره شده شکلدهی به روشهای مختلف، از جمله با دست، به کمک دست و چرخ سفالگری و یا با استفاده از قالب انجام میشود که در زیر به شرح مراحل کار هر یک میپردازیم :
شکلدهی با دست:
خمیر گل را ورز میدهند تا یکنواخت شود.
خمیر آماده شده را با روشهای مختلف (فشاری، فتیلهای یا ورقهای) با دست و ابزار ساده شکل میدهند.
در مراحل مختلف کار با اسفنج خیس سطح کار را صاف و یکنواخت میکنند .
تزینات دلخواه (نقش بریده، تفتی افزوده و نقش کنده )را روی بدنهی خام انجام میدهند.
شی ساخته شده را پرداخت نهایی کرده و به تدریج در سایه خشک میکنند.
شی خشک شده را در کوره با درجه حرارت مناسب میپزند .
شکل دهی با چرخ سفالگری
مقداری گل را ورز میدهند و به شکل مخروط در میآورند که به آن چانه میگویند.
چانه را بر مرکز مرطوب صفحهی چرخ سفالگری به آرامی میکوبند تا در جای خود محکم شود
چرخ را به حرکت در آورده و خمیر گل را با دستان خیس با صفحهی چرخ هم مرکز میکنند.
با فشردن انگشتان یک دست و همراهی کف دست دیگر حفرهای را در مخروط گل ایجاد میکنند.
دیواره و لبههای شیء را شکل میدهند (یا کمک دست و ابزار)۔
پس از پایان ساخت شی به وسیلهی سیم با نخ نایلونی آن را از باقیماندهی چانه با صفحهی فلزی جدا میکنند .
شی ساخته شده را در محل مناسبی قرار میدهند تا به تدریج نیمه خشک یا دو نیم شود.
قسمتهای لازم دیگر شی را میسازند و پیش از خشک شدن به آن متصل میکنند.
شی را به تدریج خشک میکنند و سپس در کوره میپزند .
شکل دهی با قالب
این روش برای ساخت اشیای مشابه با یک جزء تکراری از مجموعهای بزرگتر به کار میرود. مراحل کار به شرح زیر است :
شبیه مورد نظر را با جزئیات و به طور کامل میسازند.
از روی شی ساخته شده قالبی تهیه میکنند
با توجه به نوع قالب، خمیر گل را در آن فشرده و یا دوغاب را در آن میریزند.
پس از شکلگیری خمیر در قالب و اطمینان از تغییر شکل بدنه ،آن را خارج میکنند.
شیء را به تدریج خشک میکنند و در پایان درون کوره میپزند .
یادآوری: برای ساخت برخی از اشیای سفالی میتوان از یک یا چند روش شکل دهی استفاده کرد که به آن شکل دهی ترکیبی میگویند.
ج – تزیین
تزبین بدنهی خام شی گلی را میتوان پیش از بخت و یا پس از پخت به روشهای گوناگونی انجام داد. در ادامه مراحل و انواع هر یک از این روشها را شرح میدهیم :
تزیین بدنه پیش از پخت
بدنهی اشیای گلی پیش از پخت را به شیوههای زیر تزیین میکنند :
شیوهی نقش کنده :
در این شیوه با ابزار بردارنده به صورت لایه و ایجاد خراش، نقشها را بر بدنهی خام کنده کاری میکنند .
شیوهی نقش بریده:
پیش از خشک شدن بدنه (چرمینه) قسمتی از بدنه را مطابق طرح بریده و جدا میکنند به گونه ای که زمینه شی مشبک شود.
شیوهی نقش فشرده در این شیوه با فشردن مهر با اشیایی مشابه بر بدنهی گلی (پیش از خشک شدن) نقش ایجاد میشود.
یادآوری: گاهی برای تزبین برخی از اشیای سفالی از دو یا چند روش تزبین استفاده میکنند که به آن روش تزبین تلقینی میگویند.
تزیین بدنه پس از پخت
یکی از شیوهی تزبین پس از پخت، لعاب کاری اشیای سفالین است. البته لعاب برای زیبایی، غیر قابل نفوذ کردن، افزایش مقاومت و حفظ تزبینات نیز به کار میرود. برای این کار سطح سفالینهها (داخلی یا خارجی) را با لعاب شفاف یا رنگی میپوشانند. گاهی نیز بر سطح بدنههای پخته شده با لعابهای رنگی نقش و نگار ایجاد میکنند .