مرحله به مرحله با تولید خاتم

شاید برای شما هم سوال شده باشد که مراحل ساخت خاتم به چه شکل است. خاتم یکی از هنرهای گرانبها و با پیشینه‌ای بسیار غنی است که امروزه مخاطبین بیشماری در سر تا سر جهان دارد. پس با مرحله به مرحله با تولید خاتم همراه ما باشید.

در فرهنگ‌ فارسی به این تعاریف از خاتم پی‌میبریم:

• نشاندن پاره‌های استخوان با نقش و نگار در چوب
• اسبابی است که از عاج فیل و استخوان شتر و جز آن ساخته و بر آن گل‌ها و تصاویر چند نقش می‌کنند
• هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزاییک با مثلث‌های کوچک، مثلث‌های کوچک را از انواع چوب و فلز و استخوان می‌سازند
• على نعمت از بزرگان هنر خاتم می‌گوید: تزیین اسباب و اشیایی که با طرح‌های هندسی از قطعات کوچک عاج، استخوان، فلز و صدف انجام پذیرد
• استاد محسن صنیع خاتم فرزند مرحوم حاج محمد حسین صنیع خاتم در تعریف این هنر از قول پدر می‌گوید: «خاتم به معنای ختم رسم است

آنچه امروزه در ایران به نام هنر خاتم شناخته می‌شود، نوع متمایز و حتی تکامل یافته هنری است که در دنیا به ترصیح یا منبت شهرت دارد. در حقیقت کلمه intarsia شکل تغییر یافته واژه ترصیع است که تحت عنوان کلی خاتم نیز شناخته می‌شود.

خاتم به شیوه متداول امروزی را تعریف کرد: هنر آراستن سطح چوبی اشیاء کاربردی و تزیینی با استفاده از مواد اولیه نظیر چوب، استخوان و فلز در قالب اشکال هندسی یا گره را خاتم گویند. زیرا خاتم مولد گره است و در اصل خاتم را می‌توان نوعی شاه گره نامید.

خاتم چگونه ساخته می‌شود؟

اصلی‌ترین مراحلی که در تهیه خاتم یا همان خاتم کاری وجود دارند و بی‌دقتی و قصور در آنها موجب می‌شود تا ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به پیکره این هنر اصیل وارد شود موارد زیر می‌باشد:

•  تهیه نقشه برای نشان دادن چگونگی چیدن قطعات خاتم
• تهیه و آماده کردن مواد اولیه لازم بر اساس نوع کار و نوع طرح
• پیچیدن خاتم
• برش قطعات و پرس کردن آنها
• انتخاب زیرساخت | سطحی که قرار است خاتم روی آن سوار گردد
• چسباندن برش‌های خاتم روی سطح زیرساخت
• پرداخت و جلاکاری

در گذشته تنها رنگ غیرطبیعی که خاتم‌سازان استفاده می‌کردند، رنگ سبز بوده که به روش رنگ زنگاری تهیه می‌شده است. استفاده از رنگ‌های مختلف برای تهیه مثلث‌های رنگی، به ویژه از زمانی مرسوم گشت که دسترسی به مواد اولیه‌ای چون فوفل و عناب کمیاب یا نایاب شد.

پیچیدن خاتم چیست؟

منظور از پیچیدن گل‌ها، کنار یکدیگر قرار دادن انواع مصالح خاتم‌سازی است به گونه‌ای که از اجتماع آنها طرح نهایی یا گلی به دست آید که برای کار در نظر گرفته و استفاده شود. ساخت گل که در واقع مهم‌ترین بخش تشکیل‌دهنده یک خاتم است بستگی به نوع آن دارد.

استفاده از آستر در پشت برش‌های خاتم و چسب مرغوب از ویژگی‌های بسیار مهم خاتم مرغوب به شمار می‌آید. آستر کردن خاتم ضمن زیباتر نشان دادن آن، کمک بسیاری به استحکام آن می‌کند

چون مبنای نقوش خاتم شکل‌های هندسی است و زیبایی این شکل‌ها به رعایت نظم در آنهاست؛ بنابراین مهم‌ترین اصل برای خانم خوب، داشتن نظم هندسی است، به عبارت دیگر حفظ روابط هندسی در چیدن قطعات و وجود این نظم در اجرای تشکیل‌دهنده یک واحد که در نهایت تابع یک نظم دقیق هندسی از پیش تعیین شده باشد، لازمه‌ی یک اثر ماندگار است؛ بر همین اساس هر چه خطوط و اشکال در خاتم پیچیده‌تر و متفاوت‌تر باشند، ارزش هنری آن بالاتر است.

شبکه‌ها و زمینه‌های شکل‌گیری نقوش هندسی در هنر خاتم‌کاری عبارت‌اند از:

شبکه مربع: هر گاه اضلاع یک مربع را به اندازه‌های مساوی تقسیم کنیم و سپس اندازه‌های به دست آمده را به طور دقیق به هم وصل کنیم، خانه‌های مربع شکل

کاربرد شبکه مربع در خاتم از مهم‌ترین نقوش خاتمی که با استفاده از این شبکه ساخته می‌شوند می‌توان به نقش‌هایی چون زلفک، چشم بلبلی، مورد و مدخل اشاره کرد. استفاده از این نقوش در آثار خاتم دوره صفوی بیشتر دیده می‌شود.

شبکه لوزی: در این شبکه همانگونه که از نام آن پیداست به جای مربع از لوزی استفاده می‌کنند و درون آن را نیز با دقت به لوزی‌های کوچکتر تقسیم می‌کنند.

شبکه مثلث: هر گاه شبکه لوزی به دست آمده را به گونه‌ای تغییر دهیم که هر یک از لوزی‌های موجود در شبکه به دو مثلث مبدل شود در این صورت شبکه‌ی به دست آمده، شبکه‌ی مثلث نام می‌گیرد. شبکه‌ی مثلث از جمله شبکه‌هایی است که کاربرد بسیاری در طراحی نقش‌های هنر خاتم دارد. رایج ترین نقش‌های خاتم که در رسم آنها از شبکه‌ی مثلث استفاده می‌شود عبارت‌اند از نقش لانه زنبوری، شش و شمسه، شمسه‌ی لوز، نقش ابابیل

یک شبکه دایره: دایره که کامل‌ترین شکل هندسی است می‌تواند به تنهایی جانشین مطمئنی برای سه شبکه قبلی باشد. به عبارت دیگر کلیه‌ی اشکال هندسی را که نیاز به رسم شبکه دارند. می‌توان با این شکل هندسی ترسیم نمود؛ بنابراین دایره را می‌توان زیر نقش یا شبکه‌ی مادر برای کلیه نقوش و زیر نقش‌های هندسی دانست. زیرنقش یا شبکه‌ی دایره شبکه‌ی مناسبی برای رسم گره‌های خاصی چون گره هشت و چهار لنگه، گره شمسه و چهار لنگه، گره هشت زمزم، سرمه‌دان و چلیپاست.

به طور کلی نقوش و طرح‌هایی که در خاتم استفاده می‌شوند را می‌توان به دو گروه مجزا تقسیم کرد.

گروه اول نقوشی که در حاشیه‌ی خاتم و گروه دوم نقوشی که در متن خاتم به کار می‌روند. مهم‌ترین نقوش حاشیه‌ی خاتم عبارت‌اند از: حاشیه‌ی جوسیمی، حاشیه‌ی شمسه‌دار، حاشیه‌ی لوزی، حاشیه جویی، حاشیه برگی، حاشیه‌ی توگلو استخوان، حاشیه‌ی نیم‌طره و حاشیه‌‌ی کپه‌ای.

مهم‌ترین نمونه‌های خاتم عبارت است از:

۱. خاتم نه گلی ساده: این نمونه از نمونه‌های ساده و کم کار خاتم است و رنگ‌های به کار رفته در آن بیشتر رنگ‌های سیاه و سفید هستند.

۲. خاتم ابری: یک نوع خاتم شش ضلعی است که واحد گل‌های آن شش ضلعی‌های مختلفند و برای تهیه یک قامه آن ۲۰ عدد شش ضلعی و ۵۰ عدد پره به کار می‌رود.

٣. خاتم شش ضلعی با لغت قمی یا پره‌واروی عالم زر: این نوع خاتم از نوع شش ضلعی است که در ساخت آن از مفتول ۲۲ ساخته می‌شود و پره‌های آن به جای چهار مثلث از نه مثلث تشکیل می‌شود.

۴. خاتم پره‌ وارو: این خاتم شبیه خاتم عالم زر است که معمولا از مفتول ۲۲ ساخته می‌شود و تو گلوی‌های آن ۳۹ مثلث دارند.

۵. خاتم گرہ: علاوه بر نمونه‌های ذکر شده گاهی از خود خاتم به صورت گره استفاده می‌شود یعنی اجزاء تشکیل دهنده خاتم به جای مثلث، لقاط مختلف یک گره می‌شوند.

مهم‌ترین مراکز خاتم ایران از دیرباز، شهرهایی بودند که مرکز خلافت و حکومت بودند؛ از این میان شهرهای شیراز، اصفهان و تهران بیش از سایر شهرها پذیرایی هنرمندان خاتم‌ساز بوده‌اند. شهرهای شیراز و اصفهان از نظر کثرت کارگاه‌ها و هنرمندان و نیز از نظر ظرافت و زیبایی آثار هنری در ساخت خاتم شهرتی ماندگار کسب کرده‌اند.

در صورتی که به این هنر علاقه دارید، می‌توانید با مشاورین هنردیبا همراه باشید.