هنر دیبا،بورس صنایع دستی | بورس صنایع دستی اصفهان
نویسنده: هنرمند 
تاریخچه فلزکاری در ایران
سرزمین ایران با داشتن ذخایر و معادن غنی فلزات و مردمی بهره‌مند از استعداد و ذوق هنری در تاریخ فلز و فلزکاری در بین دیگر تمدنهای بشری جایگاه خاصی دارد. به گونه‌ای که هنرمندان ایرانی از دیرباز تاکنون آثار فلزی بی نظیر و شگفت‌انگیزی را در تاریخ هنر جهان به یادگار گذارده اند (شکل ۱-۱) قصد داریم صنایع دستی فلزکاری در ایران بیشتر بشناسیم.
این آثار ، براساس نیازهای بشر و تحولات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، گاهی به عنوان وسایل روزمره شکار و دفاع از فلزهای کم بها مانند : مفرغ و گاه به عنوان وسایل تزبینی و قیمتی از طلا و نقره که به شکل‌ها و روشهای گوناگون ساخته شده به کار می‌گرفتند و هم اکنون این آثار زینت بخش موزه‌های ایران و خارج از ایران هستند.
آنچه از بررسی و مطالعه این آثار بروشنی مشاهده می‌شود این است که نیاکان ما با شناخت ویژگی‌های فلزات و الهام از طبیعت متنوع ایران، آثاری زیبا و هماهنگ با ویژگی‌های فرهنگی و نیازهای خویش خلق کرده‌اند، حتی اگر این آثار شامل افزار جنگی و یا وسیله‌ای برای زندگی روزمره بوده است، کوشیده اند آن را متناسب با نوع کاربرد و بدون کاهش کارآیی، تزبین و زبیا کنند (شکل ۲-۱)
تاریخچه آثار فلزی در ایران به سه دوره تقسیم می شود:
۱- دوره پیش از تاریخ
- الف – از آغاز تا هزار؛ اول ق.م
- ب – هزاره اول ق.م
۲- دوره ایران باستان
۳– دوره اسلامی
با شناخت تاریخچه صنایع دستی فلزکاری در ایران می‌توانید بهترین خرید از صنایع دستی هنر دیبا را داشته باشید.
ا- دوره پیش از تاریخ
الف – از آغاز تا هزاره اول ق. م در ایران
آثار فلزی دوران پیش از تاریخ، که از هزاره پنجم ق.م در ایران آغاز می‌شود، شامل ابزار آلات کار و زندگی مانند ظروف، وسایل شکار، سرنیزه، خنجر، کارد و … از جنس مس و مفرغ است که قدیمیترین آنها در جنوبه غرب ایران، منطقه دهلران، و در منطقه چغامیش، جنوب غربی شهر شوش در خوزستان پیدا شده است (شکل ۶ -۱)
این وسایل، به دست انسان ابزارساز ، ابتدا با ضربه زدن و شکل دادن قطعه‌های مسی، که در طبیعت یافت می‌شده، و یا تکه‌های سنگ مس، کنار آتشی که شاید برای پخت غذا فراهم می‌کرده ساخته شده است. بتدریج که انسان با قابلیت‌های فلز آشنا می‌شود. وسایلی ظریف‌تر و تزبینی با الهام از زبیابی‌های طبیعت می‌سازد، مانند آینه، سنجاق‌های بزرگ و کوچک، زیور آلات و … که در دوران‌های بعد به اوج زیبایی می‌رسد. در همین دوران، او موفق می‌شود. با اختراع کوره‌های ساده ذوب از ترکیب فلزهایی مانند مس و قلع، وسایل و ابزار سخت‌تر و بادوام‌تری بسازد. با این روش به فنون مختلف ریخته‌گری نیز دست پیدا می‌کند.
ب – دوره هزاره اول ق. م
حدود اوایل هزاره اول ق م، در سرزمین ایران، تمدن‌هایی در شمال و غرب آن شکل گرفته‌اند..
از این دوران آثار سفالی، فلزی و همچنین معماری و پیکرتراشی بی‌نظیری به جای مانده است که بیانگر ذوق و مهارت هنرمندان آن دوران می‌باشد. آثار فلزی ممتاز این دوران در نواحی لرستان، حسنلو، مارلیک، املش، عمارلو ، کلاردشت، زیویه و جیحون کشف شده است (شکل ۷-۱).
نقوش ایجاد شده بر این آثار بیشتر نقوش جانوران افسانهای و مظاهر پرستش است که طرح آنها ترکیبی واقعی از اعضا و حرکات و حالت‌های انسانی، حیوانات و پرندگان بوده است. آنان بدین نحو آیین‌ها، باورها و آرزوهای خود را شکل می‌بخشیده و یا نقش کردن آنها بر ظروف و یا ساخت و تجسم بخشیدن به آنها ، به طور جداگانه در شکل تندیس، خواست‌های خود را آشکار می‌ساختند. همچنین از طبیعت و نیروهای سرشار آن مانند نیروی آب، باد، خاک و آتش برای رسیدن به این آرزوها طلب نیرومندی می‌کردند (شکلهای ۸-۹،۱-۱ و ۱۰-۱٫)
ناحیه لرستان و صنایع دستی فلزکاری در ایران :
آثار فلزی از اوایل هزاره سوم ق.م تا حدود قرن هفتم ق.م ، در نواحی زاگرس مرکزی (شامل لرستان، ایلام و کرمانشاه امروزی) از درون قبرهای انفرادی و دسته جمعی کشف شده است. این آثار براساس نیاز کاری هنرمندان و صنعتگران شکل گرفته، با سبک و نقوش خاص بتها و مظاهر پرستش، حیوانات افسانهای، حیوانات وحشی و اهلی (شیر، قوچ، گاو و شتر) ساخته و به دلایل اعتقادی، اغلب این وسایل همراه مردگان، دفن شده‌اند. معروفترین آنها مربوط به اوایل هزاره ق م است و با عنوان مفرغهای لرستان شناخته می‌شود (شکلهای ۱۰-۱و۱۱-۱).
مفرغ برای اولین بار به دست مردم این نواحی کشف شد. آنان با استفاده از روش ریخته گری، که همان ذوب فلز و ریختن آن در قالب‌های ساخته شده از ماسه، سنگ و سفال بوده است، و همچنین به روش چکش کاری بدون در نظر گرفتن سختی و نرمی آنچه که بر آن نقش آفرینی می‌کرده اند. با ابزاری ساده ، این آثار بدیع و بسیار زیبا را ساخته‌اند..
این آثار گاه به شکل ظروف میان تهی ماند گلدان، آفتابه‌های لوله‌دار ، جام‌های آبخوری، فنجان و کاسه ساخته و پس از آن با استفاده از ابزار و قلم‌های ساده تزیین می‌شده است (شکل ۱۲- ۱).
ساکنان این نواحی با توجه به نیازهای مادی و روزمره خود، مانند پخت و پز، شکار و رام کردن حیوانات، جنگ و سوارکاری، وسایلی مانند ظروف، ابزارهای مربوط به اسب و سوارکاری (لگام ، دهنه، زین و …) تبر، افزار جنگی و زیور آلات، را در نهایت زیبایی و ظرافت، از فلزی سخت مانند مفرغ ساخته‌اند. شکل و نقوش رمزی و عجیب این وسایل کاربردی نشان دهنده ارتباط عقاید و آیین‌های مذهبی و فرهنگی صاحبان این آثار و یا زندگی عادی‌شان است (شکل ۱۳—۱)
تندیسها و بت‌های مفرغی که ترکیبی است از شکلهای جانوران و انسان. هنر شاخص این قوم کوچ‌ر و جنگاور و دامدار و پرورش دهنده اسب است. آنان این تندیسها و بتها را برای غلبه بر نیروهای پلید و پیروزی در نبردها، بر اساس افکار و تخیلات خود تجسم بخشیده و هنر مفرغهای لرستان را شکل داده اند (شکل ۱۴- ۹).
ناحیه حسنلو و صنایع دستی فلزکاری در ایران:
تپه تاریخی حسنلو، مربوط به اوایل هزاره اول ق. م، نزدیک دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی است. جام زرین حسنلو به همراء اشیای دیگری شامل : زیور آلات، زین و برگ اسب از جنس مفرغ در این ناحیه کشف شده است.
این جام آبخوری با نقش جانوران بالدار و خدابین ارابه سوار ، احتمالا بیانگر موضوع نذر بوده که در مراسم مذهبی استفاده می‌شده است. این ظرف از ورقه نازک طلا به ضخامت ۱ میلی متر به روش دواتگری ساخته و روی بدنه آن، نقوش ارابه، انسان، گوسفند و جانوران بالدار به روش منبت و نیم منبت قلمزنی شده است. زیر ظرف با نقش مریع شطرنجی شده و چهار قوچ دورادور آن به روش ریزه کاری قلمزنی شده است (شکلهای ۱-۱۵ ، ۱-۱۶ ، ۱-۱۷ )
آثار این مجموعه اغلب از طلا بوده و جنبه تزییناتی و تشریفاتی داشته است.
از جمله این آثار گردنبندی طلایی است شامل ۱۸ مهر استوانه و کروی شکل سنگی که بین مهره‌ها مارپیچ‌هایی از جنس طلا قرار گرفته است. آویز این گردنبند دو قطعه سنگ کروی است که به روی پلاکی از جنس طلا نصب شده است (شکل ۱۸- ۹).
ناحیه مارلیک و صنایع دستی فلزکاری در ایران:
این تپه تاریخی، مربوط به اوایل هزاره اول ق.م، در شمال غربی شهر کنونی رشت واقع است. از داخل چند قبر اتاق مانند این ناحیه، تعدادی جام آبخوری طلا، ظروف نقره و زیور آلات و وسایل زندگی که به عنوان هدایا و وسایلی برای زندگی در دنیایی دیگر به همراه مردگان خاک می‌شد، کشف شده است.
از جمله آثار برجسته این دوران، جام‌های زرینی است که اغلب از یک ورق طلا به روش دواتگری ساخته و با نقوش برجسته بسیار زیبا و دقیق تزیین شده‌اند. گاه بر روی این جام‌ها سر جانور به صورت کاملا برجسته و مجزا از جام و بیرون از آن برجسته کاری شده است.
البته در برخی موارد این سرها به صورت جداگانه ریخته‌گری و داخل آن تراش داده و سپس بر سطح جام متصل شده است. یکی از زیباترین این آثار، جام آبخوری است با نقش چند ردیف حیوان و پرنده ، که در ردیف سوم بین هر دو حیوان یک درخت ، با استفاده از قلم آجدار قلمزنی شده است. همچنین در لبه و انتهای ظرف یک ردیف حاشیه زنجیره‌ای برای جلوه بیشتر جام، قلمزنی شده است. این جام طلا و نقوش تکرار شده روی آن، بیانگر تداوم زندگی، بقا و باروری است (شکل ۱۹-۱)
ظرف زیبای دیگری که در این ناحیه کشف شده ، جام طلایی است که به روش دواتگری ساخته و با نقش قوچ و درخت زندگی تزیین شده است. سر قوچ‌ها کاملا برجسته و لبه ظرف با حاشیه زنجیره‌ای و کف آن نقش گل رُزت قلمزنی شده است. بر سطح شاخ و بوست قوچ‌ها با تکرار نقش، بافت ایجاد شده است (شکل ۲۰-۱)
ناحیه املش و صنایع دستی فلزکاری در ایران:
در ناحیه کوهستانی جنوب غربی دریای خزر، از درون تعدادی قبر در تپه تاریخی املش و تپه عمارلو در گیلان، جام‌های بلند طلا و نقره با نقوش حیوانات و پرندگان، جانوران بالدار و صحنه‌های شکار و تعدادی گردنبندهای طلا با دانه‌های طلایی به شکل پرندگان و حیوانات که نشان‌دهنده ثروت قابل توجه مردم این نواحی است به همراه آثار برنزی و سفالی مربوط به هزاره اول ق.م کشف شده است (شکلهای ۲۳-۱ ، ۲۴-۱)
ناحیه زیویه و صنایع دستی فلزکاری در ایران:
در محل زیویه ، نزدیک شهر سقز کنونی مربوط به هزاره اول ق.م (قرن هفتم ق.م) گنجینه‌ای از قبر پادشاه سکایی حروف به گنجینه زیویه ، کشف شده است. آثار فلزی این گنجینه شامل ظروف طلا و نقره، زنجیره گوشواره و دستبند کمریند، تزیینات لباس از جنس طلا، تزیینات زین اسب از جنس نقره، مُهر و … می‌باشد.
گردنبند طلا به اشکال هلالی و ذوزنقه‌ا‌‌ی، از اشیای مهم این گنجینه می‌باشد . بر سطح گردنبند ، نقش حیوانات و موجودات ترکیبی افسانهای در حالی که به سمت درخت زندگی در مرکز طرح در حال حرکت هستند، در دو ردیف قلمزنی شده است (شکل ۲۶-۱)۔
یکی از اشیاء ورقه‌ای از طلاست که زینت کمربند بوده و طرح گوزن و بز کوهی بر آن نقش شده است. این نقوش در شش ردیف یک در میان به روش نیم منبت، قلمزنی شده است (شکل ۲۷-۱)
از اشیای دیگر این مجموعه، بخشی از زین اسب از جنس نقره است که بر سطح دایره زین، نقش یک شیر در حال پرش میان دو درخت، قلمزنی شده است (شکل ۲۸-۱)
ناحیه جیحون و صنایع دستی فلزکاری در ایران :
گنجینه ارزشمندی مربوط به تمدن مادها (قرن ششم ق. م). در کنار رود جیحون در شمال شرقی ایران کشف شده است. اشیای این گنجینه، تحت تأثیر هنر اورارتو و لرستان شکل گرفته است و شامل جواهراتی مانند دستبند، انگشتری‌ها، گوشواره، جام‌های زرین و سلاح‌های تشریفاتی و … می‌باشد (شکل ۳۰-۱)
سردیس طلا از سر یک جوان که به روش چکش کاری ، برجسته شده و شکل گرفته است از اشیای زیبای این مجموعه است (شکل ۳۱- ۱)
نکته مهم درباره گنجینه جیحون این است که بخشی از این آثار متعلق به هنر ماد و بخشی دیگر، متعلق به هنر هخامنشی است که بر اساس تمدن و هنر ماد در سالهای ۵۵۹ ق.م شکل گرفته است.
گفتنی است که به دلیل کوتاهی عمر تمدن ماده آثار چندانی از هنر آن کشف نشده است و برخی از آثار کشف شده نیز همانگونه که گفته شد به مناطق تاریخی هخامنشی مربوط است زیرا هخامنشیان پس از تسلط بر مادها آثار آنها را نگهداری و گاه تکمیل کرده ند (شکل ۳۲-۱)
ناحیه کلاردشت و صنایع دستی فلزکاری در ایران:
در یکی از دره‌های مرکزی البرز، در منطقه کلاردشت تعدادی شی طلایی و سفالی که ممکن است مربوط به هنر «ماد» در قرن ۸ و ۷ ق.م باشد کشف شده است. نقوش و شکل این آثار مانند جام (شکل ۳۳ – ۱) با طرح شیرهایی که به دنبال هم می‌روند و به صورت برجسته قلمزنی و سپس روی بدن جام زرین استوانه‌ای شکل پرج شده‌اند و نشان دهنده تأثیر هنر لرستان بر فلز کاری این نواحی است.
٢- دوره ایران باستان
دوران تاریخی که حدود قرن ششم ق.م در فلات ایران آغاز شد و هنری باشکوه و بر عظمت را پدید آورد که آثار معماری، پیکره سازی، سفال و فلز آن در سراسر فلات ایران گسترده است.
این دوران تاریخی شامل چهار سلسله هخامنشیان، سلو کیان، اشکاتیان (پارتیان) و ساسانیان می‌باشد.
آثار برجسته فلزی دوران باستان، بیشتر در مناطق تاریخی سلسله های هخامنشی و ساسانی کشف شده است.
الف – سلسله هخامنشی و صنایع دستی فلزکاری در ایران:
آثار هنرمندان دوره هخامنشی با ظرافت و دقت بسیار آمیخته بوده و منطقه تاریخی تخت جمشید گواه آن است.
آثار فلزی این دوره نیز بسیار بدیع و متنوع است. ریتونها، آرابه‌های فلزی ، تنگ‌ها و جام‌های طلا و نقره و ظروف کشف شده از اکباتان (همدان امروزی)، تخت جمشید و پاسارگاد و شوش بیانگر توانمندی هنرمندان فلز کار دوره هخامنشی است.
ویژگی برجسته آثار تزبینی فلزی هخامنشی، کاربرد نقوش و پیکره‌های حیوانی در ساخت ظروف و زیورآلات است. این نقوش را می‌توان بر روی بشقاب‌های نقره‌ای و طلایی با تصویری از جنگ شیر و گاو و یا نقش دو بز کوهی مشاهده کرد. همچنین دسته بعضی از جام‌ها و تنگ‌های نقره‌ای و طلایی به شکل بز کوهی و یا اسب ساخته شده است.
هنر ترصیع (نشاندن سنگ‌های قیمتی بر قطعات طلا و نقره):
در شیوه زرگری در این دوره، رواج بسیار داشته و به اوج زیبایی می‌رسد..
شکل ۳۴ تنگی نقره‌ای مربوط به قرن ششم و پنجم قبل از میلاد است که بدنه تخم مرغی شکل آن با شیارهای افقی و موازی یکدیگر به روش دواتگری ساخته شده و دو دسته به شکل بز کوهی به آن متصل شده است. در ساخت این تنگ ، به روشی ابتکاری برای بیرون آمدن مایع ، یکی از دسته‌ها توخالی بوده که برای خروج مایع در نظر گرفته شده است.
جام طلا با کتبیه ی به نام خشایار شاه مربوط به قرن پنجم ق،م در ناحیه همدان امروزی کشف شده است. نقش تزیینی این جام، گل چند پر است، که موسوم به نیلوفر آبی می باشد.
این نقوش مجموعا یک حرکت دورانی و هماهنگ را بر روی جام بوجود می‌آورند، به گونه‌ای که از ته ظرف که دارای برآمدگی است یک گل چند پر کامل بر سطح ظرف دیده می‌شود
این ظرف به روش دواتگری ساخته و نقوش و لبه آن به روش قلمزنی تزئین شده است (شکل ۳۵-۱)
نقوش و اشکال دوره هخامنشی بیشتر از نوع حیوانی است. این موضوع به خوبی در آثار فلزی و همچنین معماری این دوره مشاهده می‌شود.
این ظرف به روش دواتگری ساخته شده، نقوش گاوها به روش برجسته کاری و تزیینات سطحی آن خصوصأ در قسمت چهره و دم حیوانات با ظرافت قلمزنی شده است(شکل ۳۶- ۱).
ب- سلسله سلوکیان و اشکانیان (پارتیان) و صنایع دستی فلزکاری در ایران :
در دوره سلوکیان به علت پراکندگی حکومتی و جدال‌های محلی و کوتاه بودن طول عمر حکو مت‌ها آثار فلزی مشاهده نشده است.
ج- سلسله ساسانی و صنایع دستی فلزکاری در ایران:
آثار ساسانی بیانگر پیشرفت هنر فلزکاری در ایران باستان است. این آثار به تأثیر از هنر پیکره سازی با استفاده از شکل‌ها و نقوش انسانی، حیوانی گیاهی و هندسی ساخته شده است.
به طور کلی طرح‌ها و نقوش قلمزنی شده بر روی ظروف ساسانی که از مناطق مختلف فلات ایران مانند فارس ، استخر، فیروز آباد ، بیشابور، طاق بستان و … کشف شده است بیشتر شامل صحنه‌های شکار ، جشن و نقوش حیوانی مانند شیر بالدار (شیردال) و یا برنده‌های اساطیری ایران، نظیر سیمرغ و ققنوس که اغلب نقشی ترکیبی و افسانه ی دارند می‌باشد (شکل ۳۸-۱)
در دوره ساسانی، ساخت و تزبین ظروف فلزی به روشهای زیر رایج بوده است:
ا- روش سرد (ورقه‌ای یا قابلمه کاری):
در برخی آثار هر یک از اجزای تزبینی را به طور جداگانه می‌ساختند و پس از آن که سطح این اجزا را با ورقه ای از طلا می‌پوشاندند و آنها را به شی مورد نظر متصل می‌کردند .
۲- روش گرم (مذابی):
بعضی از ظروف را ابتدا برجسته کاری نموده و پس از آن که سطح آن را قلمزنی می‌کردند لایه نازکی از طلا را به وسیله ریخته گری به روی آن می‌نشاندند و آن را دوجداره می‌ساختند .
۳- ریخته گری:
برخی از ظروف و سکه‌ها را نیز به روش ریخته گری با استفاده از فلز مذاب و قالب می‌ساختند.
۴- ترصیع:
در این روش سطح ظرف که به روش مشبک کاری، بخش‌هایی از آن جدا شده و قطعات یاقوت و سنگ‌های قیمتی جایگزین آن می‌شود. یکی از زیباترین آثار دوره ساسانی جام زرین خسرو مربوط به قرن ششم میلادی است. این جام به صورت قابی زرین و مشبک است که در مرکز آن، تصویر خسرو بر روی قطعه ای از سنگ بلور مدور، کنده شده است. دورادور این تصویر و همچنین لبه خارجی جام نیز یاقوت نشان شده است (شکل .۴۰- ۱).
همچنین جام دیگری مربوط به قرن ششم میلادی در مازندران کشف شده که نقش چهار نوازنده در بدنه آن و نقش یک مرغ در ته آن به روش نیم منبت قلمزنی شده است. بین نقش رامشگران، نقش یک ردیفه قلب از بزرگ به کوچک با قلم فرو برده و ترصیع شده است (شکل ۱-۴۱ و ۴۲-۱ )۔
در آثار این دوره نقوش آلات و ادوات موسیقی شیبه چنگ، بوق و تنبور و رباب بسیار دیده می‌شود که این نکته، خود، بیانگر علاقه فراوان ساسانیان به هنر موسیقی است.
از آثار زیبای دیگر این دوره، دو جام نقره‌ای، یکی به شکل سر اسب و دیگری به شکل غزالی که دارای کتیبه‌ای به خط پهلوی ساسانی است، می‌باشد . این دو جام به روش چکش کاری با تأثیر ظریف و دقیق از طبیعت ساخته شده‌اند (شکل ۴۳- ۱).
٣- دوره اسلامی
مجموعه‌ای از آثار و ظروف آبخوری به شکل حیوانات و پرندگان که به روش ریخته‌گری از فلز مفرغ ساخته و به روش قلمزنی تزیین شده‌اند، حلقه اتصال روشهای ساسانی و ایران بعد از اسلام می‌باشند که بیشتر در سرزمین‌های خراسان، ری و سمرقند ایجاد شده‌اند..
آثار فلزی این دوران بیشتر مربوط به صدر اسلام، دوره‌های سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجار است اما بدیع ترین و زیباترین آنها به دو دوره سلجوقی و صفوی تعلق دارد..
صدر اسلام :
در صدر اسلام بین سالهای ۳۰ تا ۴۶۹ هجری قمری، ایرانیان با قبول دین اسلام ارزشها و احکام جدیدی را پذیرفتند که بر این اساس، موظف به انجام آدابی جدید و پرهیز از انجام بعضی امور می‌شده اند. این باور و اعتقاد تحولی در تفکر و بینش هنرمندان آن زمان نیز پدید آورده که سبب ظهور آثاری بدیع و شگرف در معماری، کتابت، سفالگری، فلز، نقاشی دستبافت‌ها و … شد..
مصنوعات فلزی این دوران از نظر جنسیت و نقوش دچار دگرگونی شده‌اند. به گونه ای که هنرمندان فلز کار آن دوره، به علت محدودیت استفاده از طلا و نقره، به استفاده بیشتر از مفرغ روی آورده‌اند. همچنین نقوش تزبینی این دوره بیشتر از نوع نقوش گیاهی کاربرد خط و به ندرت انسانی و حیوانی است. به طور کلی می‌توان گفت هنرمندان فلز کار ایرانی، هنر باستانی خود را، با ابداعاتی تازه، طبق موازین اسلامی، به شکل جدیدی ارائه دادند.
سلجوقیان (۴۱۶- ۵۷۳ ه. ق)
فلزکاری در دوره سلجوقی، همانند دیگر هنرها، شکوه و عظمت خاصی دارد. با مشاهده آثار آن، ذوق هنر دوره ساسانی در یادها زنده می شود. اوج این هنر، در ناحیه خراسان و هرات شکل گرفته است.
گلاب پاش‌ها، بخوردان‌هاء سینی‌های طلا و نقره، ظروف در بدار ، جام‌ها و تنگ‌ها، پایه چراغ‌های مفرغی و … آثاری زیبا و بدیع از این دوره هستند که در موزه‌های داخل و خارج از ایران نگهداری می‌شوند.
روشهای ساخت و تزئین فلزکاری دوران سلجوقی
ساخت ظروف فلزی در دوره سلجوقی، با تأثیر از فلزکاری دوره ساسانی به دو روش زیر بوده است:
ا- ساخت اشیا به روش دواتگری:
در این روش، هنرمند با چکش کاری ورقه مس یا نقره، در حالت سرد، آن را به شکل مورد نظر در می‌آورده و سپس در صورت تمایل سطح آن را نقره کوبی، کنده کاری یا قلمزنی می‌کرده است (شکل ۴۸-۱)
۲- ساخت اشیا به طریقه ریخته گری
در این روش فلز را ذوب کرده و پس از ریختن در قالب، آن را به شکل مورد نظر در می‌آورده‌اند. سپس طرح آن را حکاکی یا قلمزنی می‌کرده‌اند (شکل ۴۹- ۱)
نقوش تزبینی آثار فلزی دوره سلجوقی، شامل نقوش هندسی، اسلیمی و گیاهی و خطوط نسخ و کوفی بوده و به دو روش عمده از آنها استفاده می‌شده است.
گاهی سطح فلز با طرح‌ها و نقش‌های گوناگون کاملا پوشانده و ظرف را زیبایی و جلوه می‌بخشیدند (شکل ۴۸- ۱)
یا زمینه ظرف را بدون طرح و ساده می‌گذاشتند و مرکز آن را با نقش اصلی تزیین می‌کردند تا نقش اصلی برجسته‌تر نشان داده شود.
حکاکی:
این روش که در مقایسه با قلمزنی به ابزار کار محدود و ساده‌تری نیاز دارد. هنرمند با قلمی فلزی، بر سطح شیء مورد نظر نقوشی را با عمق خیلی کم حک می‌کرده است.
کوفت گری:
یکی از روشهای تزئینی است که بر روی سطح فلزات شیارهایی ایجاد می‌کرده و داخل آنها را از مفتول‌های طلا و نقره پر می‌کردند. در این دوران هنرمندان خراسان با استفاده از مفتول‌های نقره ای آثار بسیار زیبایی را بوجود آوردند.
برجسته کاری:
نوعی تزبین معمول در دوران سلجوقی است. بدین شکل که نقوش و کلماتی را که برای تزیین شی در نظر می‌گرفتند از فلز دیگری ساخته، سپس آن را روی ظروف و با شی مورد نظر وصل می‌کردند..
مشبک کاری:
در این تزئین فضای بین نقوش را با ابزارهای مختلف، به گونه‌ای خالی می‌کردند که یکپارچگی نقش حفظ شود. فلزکاران سلجوقی با مهارت تمام ظروفی را به شکلهای مختلف ساخته و مشبک کاری کرده‌اند (شکل ۵۰-۱ الف و ب) .
میناکاری :
مینای مرصع و خانه‌بندی از حدود قرن پنجم پیش از میلاد در ایران ساخته می‌شد که احیا و اوج آن از دوره سلجوقی تا صفویه است. و روش کار آن چنین است که سطح فلزات را (به ویژه فلزهای قیمتی مانند طلا و نقره و گاه فلز مس) را با رنگ‌های مینایی که شامل اکسیدهای فلزی و مواد لعابی است نقاشی و تزبین می‌کنند. سپس رنگ‌ها پس از پخت در کوره بر سطح فلز ثابت می‌شود.
ترصیع:
یکی از شیوه‌های تزبینی بسیار مهم که از دوره اسلامی شروع شده و در این دوره نیز به کار گرفته شده است. در این شیوه هنرمند حین قلمزنی قسمت‌هایی از سطح فلز را با استفاده از ابزار مخصوص گود کرده و فلز دیگر را در قسمت گود شده قرار داده و روی آن را می‌کوبید. پس از پرداخت شیء قلمزنی شده ، در قسمت‌های گود شده نگین یا جواهر به کار می‌برده است.
صفویان (۸۸۱-۱۱۱۵ ه. ق)
در این دوره همانند دوره‌های قبلی روشهای مختلف فلزکاری استفاده می‌شد اما آنچه هنر فلزکاری دوره صفویه را از دوران دیگر متمایز می‌سازد. احیای هنر مشبک سازی فولاد است که نمونه‌های زیبای دیگر آن را از دوره تیموری مشاهده می‌کنیم .
آثار فلزی این دوره، شامل اشیا و ظروف تزبینی و همچنین ابزار و سلاح جنگی، عَلم و غیره است و برای تزئین روی آنها از روشهای کوفتگری، مشبک کاری و قلمزنی استفاده کرده‌اند..
همچنین در اواخر این دوره عَلم‌هایی از جنس فولاد با تزینات مشبک ، شمعدان‌ها و پیکره پرنده های کوچک و بزرگ متصل به میله اصلی عَلم ساخته‌اند..
نقوش این آثار بیشتر شامل خوشنویسی آیات و احادیث، اسامی ائمه، اشعار فارسی، نقوش گل و برگ، ترکیبات متنوع نقوش اسلیمی و هندسی است (شکل ۱-۵۱)
یکی از شیوه‌های تزیین آثار فلزی، که در این دوره به اوج می‌رسد طلاکوبی روی فولاد است. در این دوره بر سطح اشیای فولادی، به ویژه پیکرهای حیوانات و پرندگان قسمت‌هایی را برای جایگزین کردن مفتول‌های نازک طلا بر سطح فولاد در نظر می‌گرفته، با کارد مخصوص طلاکوبی که کوتاه و تیز است زبر کرده و سپس مفتول‌های طلا را روی سطح زبر جای می‌دادند. آن گاه با چکش طلاکوبی، مفتول را بر سطح زبر می‌کوبیدند و سپس سطح آن را صیقل و جلا داده و ناهموار ی‌های آن را کاملا از بین می‌بردند.
در این دوره قلمزنی، سینی، بشقاب، گلدان‌های کوچک و بزرگ ک گاه بلندی آنها به ۳ متر می‌رسد در شهر اصفهان به اوج شکوفایی خود می‌رسد. از مراکز دیگر فلزسازی دوره صفویه کَرَند در غرب کرمانشاه و راین در جنوب غربی کرمان است.
در دوره‌های بعدی نیز آثار فلزی مانند انواع زیورآلات، ابزار شخصی، ادوات جنگی و ظروف به روشهای طلاکوبی، ترصیع ، مینایی و غیره ساخته شده است.
نقوش این آثار اغلب گل و برگ‌های درهم پیچیده و حیوانات و پرندگان را در بر می‌گیرد..
آموخته‌های خود را بسنجید
با پاسخ به پرسش‌های زیر از جوایز و هدایای هنر دیبا بهره‌مند شوید :
- ۱- تاریخچه فلزکاری در ایران به چند دوره تقسیم بندی می شود؟ نام ببرید.
- ۲- مفرغ چیست؟
- ۳- مفرغهای لرستان مربوط به کدام دوره تاریخی است؟
- ۴- درباره نقوش مفرغهای لرستان توضیح دهید .
- ۵- جام طلای حسنلو به چه روشی ساخته شده است؟ درباره نقوش و روشهای قلمزنی آن توضیح دهید.
- ۶- جام مارلیک مربوط به چه دوره تاریخی است ؟درباره نقوش آن توضیح دهید .
- ۷- درباره گنجینه زیویه توضیح دهید..
- ۸- درباره دو اثر فلزکاری دوره هخامنشی توضیح دهید.
- ۹ – درباره روشهای تزبینی فلز کاری در دوره ساسانی توضیح دهید .
- ۱۰- دوره‌های برجسته فلزکاری دوران اسلامی را نام ببربد؟
- ۱۱- فلز کاری دوره سلجوقی را با شرح روش‌ها، نقوش و آثار توضیح دهید .
- ۱۲- ویژگی فلزکاری صفوی چیست؟
پاسخ‌های خود را در انتهای همین متن در قسمت دیدگاه وارد کنید.
بفرمایید صنایع دستی
٪۱۹
