بورس صنایع دستی اصفهان 09134189865

انواع گره در هنرهای سنتی (صنایع دستی) ایران

بازدید: 51,673 بازدید
انواع گره در هنرهای سنتی ایران

گره در هنرهای سنتی

     در مقاله  پیش همراه با آشنایی نقوش هندسی شبکه‌های ترسیم و شیوه‌های گسترش نقوش را آموختید. در این فصل روش‌های ترسیم نقوش هندسی پیچیده‌تر را در زمینه‌های متناسب با آنها می‌آموزید. به این دسته از نقوش گره گفته می‌شود.

      ابتدا به تعریف گره، عناوین و اصطلاحات مربوط به آن می‌پردازیم، زیرا دانستن آن قبل از رسم انواع گره می‌تواند در شناخت کلی و نتیجه مطلوبتر بسیار مفید باشد..

 ١ــ گره:

    عبارتست از ترکیبی یکپارچه از نقش‌های هندسی متنوعی که در یک چارچوب مشخص به‌طور هماهنگ و مکمل قرار گرفته‌اند.

گره هشت و زهره مربع قناس

٢ــ واگیره :

       کوچکترین جزء قابل تکرار هر گره است که در یک چارچوب مشخص به روشی معین رسم می‌شود. واگیره به تنهایی در اجرای گره به‌کار نمی‌رود، بلکه پس از تکرار در جهت‌های خاص، گره نمایان می‌شود.

یک واگیره از گره سرمهدان قناس

٣ــ واحد گره (زمینه گره):

     قسمتی از گره است که از تکرار واگیره حاصل می‌شود و   همه ویژگی‌های گره در آن آشکار است. واحد گره را هم می‌توان به تنهایی در اجرای گره به کار گرفت و هم در چارچوب وسیع گسترش داد.

واحد گره (زمینه گره) سرمه‌دان قناس

       هنگامی که بخواهند از گره برای اجرای یک اثر هنری استفاده کنند، ابتدا به تناسب طول و عرض  محل موردنظر، واگیره آن را رسم نموده و سپس با تکرار واگیره، واحد گره (زمینه گره) را به‌ دست می‌آورند. آنگاه از واحد گره به تنهایی یا در صورت لزوم با گسترش آن، در تزئین یک اثر هنری بهره می‌برند.

گره سرمهدان قناس (سرمهدان و چلیپا) ــ مسجد علیقلی آقا ــ اصفهان

    چارچوب برای ترسیم واگیره در انواع گره به شکلهای مربع، مستطیل و گاه قسمتی از دایره است.

۴ــ آلت گره:

    عبارتست از، هر واحد از مجموع نقوش هندسی که در یک زمینه (واحد گره) قرار گرفته باشند. لذا واحد کار در گره چینی و گره‌سازی را «آلت گره» گویند.

گره سرمه‌دان چهار شمسه مسجد جامع ــ کرمان

پیدایش نام آلت‌های گره

     هر آلت گره دارای شکل خاصی است که بنا به شباهتش به اشیاء طبیعی و یا دست ساخته‌های بشر نامگذاری شده است. هنرمندان با الهام گرفتن از آنچه در اطرافشان وجود داشته و به دلیل تشابه آن نقش با شکل طبیعی یا مصنوعی، نام همان شکل را بر آن آلت گره نهاده‌اند.

    در این راستا ممکن است یک آلت گره به چند اسم خوانده شود و یا برای چند آلت گره، یک نام انتخاب شده باشد و این ناشی از برداشت هنرمند از فضای اطرافش می باشد. برای آشنایی بیشتر به چند نمونه اشاره می‌شود.

  •  آلت گره پابزی، شباهت به اثر سُم بُـز یا ردپای آن دارد. .
  • آلت گره کشتی، شباهت به کشتی دارد.
  • و یا آلت گره ابابیل که شبیه به پرنده‌ای با بال‌های کشیده و اندامی کوچک است.

با دقت در سایر آلت‌های گره می‌توانید به شباهت آنها با دنیای اطرافشان پی‌ببرید.

پیدایش نام آلتهای گره
آلت گره پابزی

    آلت گره‌ها برحسب آن که مشابه یا الهام گرفته از کدام عنصر طبیعی یا مصنوعی باشند، شکل و نام متفاوتی داشته و به گروه‌های زیر طبقه‌بندی می‌شوند.

  • الف) آلت‌های گره الهام گرفته از گیاهان
  • ب) آلت‌های گره الهام گرفته از حیوانات
  • ج) آلت‌های گره الهام گرفته از اشیاء
  •  د) آلت های گره الهام گرفته از اشکال هندسی
  • هـ) آلت های گره الهام گرفته از کرات آسمانی
  • و) آلت‌های گره انتزاعی
آلت‌های گره، الهام گرفته از حیوانات
آلت‌های گره، الهام گرفته از اشیاء
آلت‌های گره، الهام گرفته از اشیاء
آلت‌های گره، الهام گرفته از اشکال هندسی
آلت‌های گره انتزاعی

     تعدادی واحد گـره (زمینـه گره) که بطور هم‌شکل و منظم در یک چـارچوب مشخص تکـرار شونـد را «کادر گـره» گویند. شکلهای داخل کادر شامل نقوش هندسی (آلت‌های گره) است که در اطراف یک نقش هندسی دیگر قرار گرفته‌اند و چنانچه گفته شد هرکدام دارای نام خاصی است .

زاویه در گره‌ها


      باید توجه داشت که زاویه در نقوش هندسی و گره‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. همانطورکه انبوه بی‌شمار نقوش هندسی متنوعی را در آثار با ارزش ایران مشاهده می‌کنیم، گره‌ها از ترکیب تعدادی نقش زیر بنایی به نام «آلت گره» تشکیل می‌شوند. هر یک از این نقش‌ها طی قرون متمادی و خلاقیت استادان این فن تناسبات معینی پیدا کرده‌اند که فقط با رعایت قواعدی ثابت قابل تکرار هستند .

     گوشه‌ها در هر آلت گره، دارای    زوایایی   است که شکل هر آلت گره به تناسب آن زوایا تغییر می‌کند. چنانچه آلت‌هایی که در یک  زمینه گره  کنار یکدیگر قرار می گیرند از نظر زوایا کاملا همخوان باشند، گره متناسب خواهد بود. . چرا که کوچکترین خطای ترسیمی، آرایش کلی گره را برهم می‌زند.

رسم گره


      ترسیم کار را بر روی کاغذ «گره کشی» می‌گویند که شامل‌ طراحی و ترسیمات فنی با استفاده از نقش‌های هندسی به شیوه‌های خاص است که نوعی رسم فنی در هنرهای سنتی ایران است.

      به‌کارگیری این ترسیم‌ها در ساخت و تزیین انواع هنرهای سنتی ایران را «گره‌سازی» می‌گویند. رسم این نقوش برای رشته‌های مختلف مشترک است اما از نظر مصالح و چگونگی اجرا با هم متفاوت هستند.

    گره‌ها بسیار پردامنه بوده و از تنوع چشمگیری برخوردار هستند. آنچه در گره باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که هر گره قانون و روش ترسیم مشخصی داشته و دقت در اجرای آنها بر زیبایی و نظم هرچه بیشتر آن تأثیر مستقیم دارد.

    از ویژگی‌های گره، خاصیت زایندگی آن است، به‌طوریکه از درون برخی گره‌ها، گره دیگری را می‌توان بیرون آورد به‌‌عنوان مثال: می‌توان طرحی از گره کُند  را رسم نمود    سپس از درون آن گره تُند به‌دست آورد.

گره کُند دو پنج
آینه کاری، گره تند ده ــ موزه مقدم ــ تهران
گره کند سرمه‌دان قناس بزرگ، کاربندی روی چوب

    همانطورکه دربخش گذشته اشاره شد، گره با توجه به روش ترسیم آن به دو دسته تقسیم میشود:

    دسته اول، گره‌هایی که در گره‌سازی بسیار معمول می‌باشند و در ترسیم از سادگی خاصی برخوردارند. به دلیل نداشتن شمسه و سایر آلت‌های گره مادر در اطراف شمسه، آنها را گره‌های ساده  می‌نامند.

    از ویژگی‌های گره‌های ساده این است که شمسه در ترسیم آن معمولاً نقش ندارد. در این گره‌ها می‌توان از وسط   یا گوشه واگیره و یا واحد گره، ترسیم را شروع کرد. چنانچه شمسه‌ای در این گره  ها ایجاد شود، شمسه گره، مادر نمی‌باشد. برخی از گره‌های ساده از طریق شبکه‌ها نیز قابل ترسیم هستند.

واگیره، گره هشت و صابونک

     دسته دیگر، گره‌های مادر هستند که آن را می‌توان در کلیه زمینه‌ها (چندضلعی‌ها، دایره، بیضی، مربع، مستطیل) ترسیم نمود.

     معمولاً برای پُرکردن زمینه‌ها از گره‌های مادر استفاده می‌شود. از ویژگی‌های گره‌های مادر این است که حرکت اولیه با تمرکز در وسط واحد گره یا همان شمسه می‌باشد و آلت گره‌های دیگر در اطراف آن قرار می‌گیرند.

     شمسه اولین و مهمترین عامل در ایجاد گره است که در اطراف آن آلت‌هایی مانند، ترنجی، طبل، دانه بلوط و … نقش‌آفرینی می‌کنند.

گره مادر (گره کُند سرمه‌دان)

زمینه

    چنان که پیش از این گفته شد چارچوب رسم گره را زمینه گویند و از متداولترین زمینه‌ها می‌توان به مربع و مستطیل (بسته به نوع گره) اشاره نمود در اینجا رسم برخی از گره‌ها در چارچوب (زمینه) مربع و مستطیل آموزش داده می‌شود .

ب) گره‌های زمینه  مستطیل:

    

ترسیم گره‌هایی که از طریق زمینه مستطیل به‌دست می‌آیند کمی پیچیده‌تر از دیگر نقوش است. منظور از زمینه مستطیل، مستطیل‌های خاصی است که در مقاله قبلی  روش ترسیم آنها را ارائه شد .

معروفترین گره‌های زمینه مستطیل، به گره ده معروفند.گره ده یکی از مرسومترین و پرکاربردترین انواع گره است. گره ده به گره‌ای گویند که دارای شمسه ای دَه‌پَر باشد و ده ترنج گرداگرد آن قرار داشته باشند که شامل: گره کُند ده و گره تُند ده میباشد.

شش نوع گره کند ده می‌توان رسم کرد که شامل گره‌های زیر می‌باشند:
۱ــ گره «کُند دو پنج» یا «ام‌الگره»
٢ــ گره کُند «طبل قناس»
٣ــ گره کُند «سرمه‌دان»
۴ــ گره کُند «قناس کوچک»
۵ــ گره کُند «سرمه‌دان چهار شمسه»
۶ــ گره کُند «سرمه‌دان قناس بزرگ»
همچنین پنج نوع گره تُند ده رسم می‌شود که شامل:
۱ــ گره «تُند دو و پنج»
٢ــ گره تُند «طبل قناس پابزی»
٣ــ گره تُند «طبل پابزی» از «سرمه‌دان چهارشمسه»
۴ــ گره تُند «پابزی دو برگ چناری» از « کُند سرمه‎دان»

۵-گره تُند «دانه بلوط» از «سرمه‌دان قناس کوچک 

برخی از گره‌ها را می‌توان به دو روش رسم کرد.

روش اول: رسم مستقیم گره

 روش دوم: رسم گره براساس گرهای دیگر (تُند کردن گره کُند یا همان گره در گره) انجام می‌شود. در اینجا به شیوه ترسیم چند نوع از انواع گره‌های کُند و تند می‌پردازیم.

١ــ گره هشت و چهار لنگه

مراحل ترسیم واگیره

مراحل ترسیم یک واگیره از گره هشت و چهار لنگه
گسترش گره هشت و چهارلنگه

٢ــ گره شمسه و بازوبند (شمسه و چلیپا)

مراحل ترسیم واگیره

گره شمسه و بازوبند، نگارگری
گره شمسه و بازوبند کاشی با نقاشی زرین فام ــ تهران ــ موزۀ مقدم

۳ــ گره هشت و زهره

مراحل ترسیم واگیره

مراحل ترسیم یک واگیره از گره هشت و زهره
گسترش گره هشت و زهره

الف) گره‌های زمینه مستطیل:

     ترسیم گره‌هایی که از طریق زمینه مستطیل به‌دست می‌آیند کمی پیچیده‌تر از دیگر نقوش است. منظور از زمینه مستطیل، مستطیل‌های خاصی است که در مقاله قبلی  روش ترسیم آنها را ارائه شد .

     معروفترین گره‌های زمینه مستطیل، به گره ده معروفند.گره ده یکی از مرسومترین و پرکاربردترین انواع گره است. گره ده به گره‌ای گویند که دارای شمسه ای دَه‌پَر باشد و ده ترنج گرداگرد آن قرار داشته باشند که شامل: گره کُند ده و گره تُند ده میباشد.

    شش نوع گره کند ده می‌توان رسم کرد که شامل گره‌های زیر می‌باشند:
۱ــ گره «کُند دو پنج» یا «ام‌الگره»
٢ــ گره کُند «طبل قناس»
٣ــ گره کُند «سرمه‌دان»
۴ــ گره کُند «قناس کوچک»
۵ــ گره کُند «سرمه‌دان چهار شمسه»
۶ــ گره کُند «سرمه‌دان قناس بزرگ»
     همچنین پنج نوع گره تُند ده رسم می‌شود که شامل:
۱ــ گره «تُند دو و پنج»
٢ــ گره تُند «طبل قناس پابزی»
٣ــ گره تُند «طبل پابزی» از «سرمه‌دان چهارشمسه»
۴ــ گره تُند «پابزی دو برگ چناری» از « کُند سرمه‎دان»

۵-گره تُند «دانه بلوط» از «سرمه‌دان قناس کوچک 

    برخی از گره‌ها را می‌توان به دو روش رسم کرد.

    روش اول: رسم مستقیم گره

    روش دوم: رسم گره براساس گرهای دیگر (تُند کردن گره کُند یا همان گره در گره) انجام می‌شود. در اینجا به شیوه ترسیم چند نوع از انواع گره‌های کُند و تند می‌پردازیم.

 

١ــ گره کُند دو پنج ( ام‌الگره )

مراحل ترسیم واگیرۀ گره کُند دو پنج

   پس از انجام این مراحل خطوط اصلی واگیره این گره قابل مشاهده است و پس از گسترش می‌توان گره را در سطح وسیعتر اجرا کرد.

گره کُند دو پنج
گره کُند دوپنج ــ بازار هنر ــ اصفهان

٢ــ گره کند طبل قناس

در ادامه نمونه‌هایی از کاربرد گره‌های کُند ده و واحد گره آنها را مشاهده می‌کنید

گره کند طبل قناس
گره کُند سرمه‌دان ــ بارگاه حضرت رضا(ع) ــ ایران طلای نادری ــ مشهد
گره کُند سرمه‌دان قناس کوچک سردر مدرسۀ دارالفنون ــ تهران ــ سده ١٣هـ. ق
دسته‌بندی بلاگ هندسه در صنایع دستی
اشتراک گذاری
نوشته های مرتبط

8 پاسخ به “انواع گره در هنرهای سنتی (صنایع دستی) ایران”

  1. خداقوت. مطالب کامل و جامعی بود در این سایت. هر مطلبی که برای تدریس هنر نهم میخواستم و دنبالش بودم اینجا پیدا کردم .

  2. خیلی عالی بود دستتون دردنکنه و بی زحمت ی اینه کار سنتی بمن معرفی کنید برم پیشش شاگردی خیلی علاقه دارم ممنون.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

سبد خرید

سبد خرید شما خالی است.

ورود به سایت