هنر دیبا،بورس صنایع دستی | بورس صنایع دستی اصفهان
نویسنده: هنرمند 
آموزش قلم‌زنی : گامی به سوی هنر فلزکاری ایرانی
مقدمه
قلم‌زنی یکی از هنرهای دستی و سنتی ایران است که با ایجاد نقوش زیبا بر روی فلزات مختلف، جلوه‌ای بی‌نظیر به آثار هنری می‌بخشد. این هنر با تاریخچه‌ای چند هزار ساله، نشان‌دهنده ذوق و خلاقیت هنرمندان ایرانی در طول تاریخ است.
تاریخچه قلم‌زنی در ایران
قلم‌زنی یکی از کهن‌ترین هنرهای فلزکاری در ایران است که قدمت آن به چند هزار سال پیش بازمی‌گردد. این هنر که به معنای ایجاد نقوش برجسته و کنده‌کاری بر روی فلزاتی همچون مس، نقره، برنج و طلا است، در دوره‌های مختلف تاریخی ایران شکوفا شده و به اوج زیبایی و ظرافت خود رسیده است.
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که قلم‌زنی در ایران از دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان رونق داشته و آثار فلزی کشف‌شده از این دوره‌ها نشان‌دهنده مهارت بالای هنرمندان ایرانی در ایجاد نقوش اسطوره‌ای، طبیعت، صحنه‌های شکار و مراسم‌های سلطنتی بوده است. یکی از نمونه‌های برجسته این هنر، جام زرین حسنلو است که در حدود سه هزار سال پیش ساخته شده و تصاویری از موجودات افسانه‌ای و صحنه‌های رزمی را به نمایش می‌گذارد.
در دوران اسلامی، هنر قلم‌زنی تحت تأثیر نقوش اسلیمی، خطاطی و آیات قرآنی قرار گرفت و سبک‌های متنوعی مانند گل و بوته، شکارگاه و نقش‌های هندسی در آن به کار رفت. در دوره صفویه، با حمایت گسترده شاهان از هنرهای دستی، قلم‌زنی به شکوفایی بی‌نظیری رسید و بسیاری از آثار نفیس این دوره همچنان در موزه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شوند.
امروزه قلم‌زنی همچنان جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی ایران دارد و استادکاران این هنر در شهرهایی مانند اصفهان، شیراز و تبریز به خلق آثار زیبا و ارزشمند ادامه می‌دهند. این هنر نه‌تنها بیانگر مهارت و خلاقیت هنرمندان ایرانی است، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی ایران در سطح جهانی شناخته می‌شود.
ابزارهای مورد نیاز در قلم‌زنی
برای اجرای هنر قلم‌زنی، هنرمندان از ابزارهای تخصصی مختلفی استفاده می‌کنند که هر یک نقش مهمی در ایجاد طرح‌های زیبا و ظریف بر روی فلز دارند. این ابزارها شامل موارد زیر هستند:
۱. قلم‌های قلم‌زنی
قلم‌ها اصلی‌ترین ابزار در این هنر هستند که با ضربه چکش روی سطح فلز فشار وارد کرده و نقش‌های مختلفی را ایجاد می‌کنند. انواع قلم‌ها شامل موارد زیر هستند:
- قلم نیم‌بر: برای ایجاد خطوط اولیه و حاشیه‌های طرح استفاده می‌شود.
- قلم سنبه: جهت ایجاد نقاط و ریزه‌کاری در طرح‌ها به کار می‌رود.
- قلم سایه‌زنی: برای برجسته‌سازی و ایجاد عمق در نقوش استفاده می‌شود.
- قلم گرسواد: به منظور ایجاد سطح‌های سایه‌دار و نیمه‌شفاف در طرح‌ها کاربرد دارد.
۲. چکش قلم‌زنی
چکش ابزار مهمی است که برای ضربه زدن به قلم‌ها و انتقال نیروی مورد نیاز جهت کنده‌کاری روی فلز استفاده می‌شود. چکش‌ها معمولاً دارای وزنه‌های متفاوتی هستند که بسته به ظرافت یا ضخامت کار انتخاب می‌شوند.
۳. قیر مخصوص قلم‌زنی
برای جلوگیری از تغییر شکل و حرکت فلز هنگام ضربه زدن، سطح پشتی قطعه کار با قیر مخصوص پوشانده می‌شود. این قیر علاوه بر تثبیت فلز، از ایجاد صدای زیاد در هنگام کار نیز جلوگیری می‌کند.
۴. سطح کار (میز یا سندان فلزی)
قطعه فلزی روی سطح محکم و صاف قرار می‌گیرد تا هنگام قلم‌زنی به درستی کنترل شود. این سطح می‌تواند میز کار مخصوص، سندان یا قطعه‌ای از سنگ صاف باشد.
۵. سوهان و سنباده
پس از اتمام قلم‌زنی، سطح کار ممکن است دارای لبه‌های تیز یا زائده‌های اضافی باشد. هنرمندان از سوهان و سنباده برای صاف کردن و صیقل دادن فلز استفاده می‌کنند.
۶. لاک یا مواد اکسیداسیون (برای ایجاد کنتراست)
در برخی موارد، برای برجسته‌تر کردن طرح‌های قلم‌زنی، سطح کار را با مواد شیمیایی خاصی اکسید می‌کنند تا بخش‌های فرورفته تیره‌تر دیده شوند و جلوه زیبایی به اثر بدهند.
ابزارهای قلم‌زنی به مرور زمان و با پیشرفت این هنر، تغییر کرده و بهبود یافته‌اند، اما اصول کلی و استفاده از قلم و چکش همچنان پایه و اساس این هنر کهن باقی مانده است.
مراحل اجرای قلم‌زنی
- آماده‌سازی فلز: ابتدا فلز مورد نظر (معمولاً مس، نقره یا برنج) را به شکل و اندازه دلخواه برش می‌دهند.
- قیراندود کردن: پشت قطعه فلزی را با قیر می‌پوشانند تا در حین کار از تغییر شکل و ایجاد صداهای ناخواسته جلوگیری شود.
- طراحی نقوش: طرح مورد نظر را با استفاده از مداد یا ابزارهای مخصوص بر روی سطح فلز رسم می‌کنند.
- قلم‌زنی: با استفاده از قلم‌ها و چکش، نقوش را بر روی فلز حک می‌کنند.
- پرداخت نهایی: پس از اتمام کار، قیر را از پشت قطعه جدا کرده و سطح آن را تمیز و صیقلی می‌کنند.
انواع سبک‌های قلم‌زنی
هنر قلم‌زنی در ایران دارای سبک‌های متنوعی است که هر یک ویژگی‌ها و تکنیک‌های خاص خود را دارند. این سبک‌ها در طول تاریخ با توجه به دوره‌های مختلف هنری، نیازهای فرهنگی و ذوق هنرمندان توسعه یافته‌اند. در ادامه به مهم‌ترین سبک‌های قلم‌زنی ایرانی می‌پردازیم:سبک برجسته (نیمه‌برجسته و تمام‌برجسته)
در این سبک، با ایجاد عمق در طرح‌ها، نقوش به صورت سه‌بعدی و برجسته دیده می‌شوند. در سبک تمام‌برجسته، طرح‌ها بیشترین میزان برجستگی را دارند و در نیمه‌برجسته، میزان عمق کمتری ایجاد می‌شود. این تکنیک بیشتر در قلم‌زنی روی ظروف نقره و مس مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سبک ریزه‌کاری (مشبک‌کاری)
در این روش، نقوش به صورت بسیار ظریف و با جزئیات بالا روی سطح فلز کار می‌شوند. گاهی برخی از قسمت‌های طرح به‌طور کامل بریده می‌شوند تا حالتی شبیه به مشبک ایجاد شود. این سبک معمولاً در تولید ظروف تزئینی، سینی‌ها و قاب‌های هنری به کار می‌رود.
سبک منبت (حکاکی عمیق)
در این سبک، سطح فلز به‌صورت عمیق‌تر حکاکی می‌شود تا نقوش حالتی شبیه به حکاکی‌های چوبی پیدا کنند. این تکنیک در ساخت تابلوهای نفیس قلم‌زنی و آثار ارزشمند هنری استفاده می‌شود.
سبک گل و بوته (اسلیمی و ختایی)
یکی از محبوب‌ترین سبک‌های قلم‌زنی در ایران، سبک گل و بوته است که شامل طرح‌های اسلیمی، ختایی و گل‌های ظریف ایرانی می‌شود. این سبک بیشتر در ظروف مسی، نقره‌ای و تزئینات معماری کاربرد دارد.
سبک مینیاتور و نقاشی روی فلز
در این روش، طرح‌های قلم‌زنی از نقاشی‌های مینیاتوری ایرانی الهام گرفته می‌شوند و با ترکیب ضربات ریز و دقیق، تصاویری از انسان‌ها، حیوانات و صحنه‌های داستانی خلق می‌شود. این سبک بیشتر در آثار هنری و اشیای دکوراتیو دیده می‌شود.
سبک کتیبه‌نویسی و خطاطی
این سبک شامل نوشتن آیات قرآنی، اشعار فارسی و کتیبه‌های تاریخی بر روی فلز است. خوشنویسی و ترکیب آن با نقوش اسلیمی از ویژگی‌های بارز این سبک به شمار می‌رود و معمولاً در ساخت ظروف و تابلوهای قلم‌زنی کاربرد دارد.
سبک شکارگاه
یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین سبک‌های قلم‌زنی، سبک شکارگاه است که صحنه‌هایی از شکار، اسب‌سواران، حیوانات و طبیعت را به تصویر می‌کشد. این سبک از دوره ساسانیان تاکنون رواج داشته و در آثار قلم‌زنی اصفهان و شیراز به‌وفور دیده می‌شود.
سبک‌های مختلف قلم‌زنی نشان‌دهنده تنوع و غنای این هنر در فرهنگ ایرانی هستند. هر سبک با تکنیک‌ها و نقش‌های منحصربه‌فرد خود، بیانگر ذوق و مهارت استادان قلم‌زن است و به حفظ و توسعه این هنر ارزشمند کمک می‌کند.
کاربردهای هنر قلم‌زنی
هنر قلم‌زنی در ساخت و تزئین اشیاء مختلفی کاربرد دارد:
- ظروف: ساخت و تزئین ظروفی مانند سینی، گلدان، بشقاب و…
- زیورآلات: ساخت جواهرات و زیورآلات با نقوش قلم‌زنی.
- اشیاء تزئینی: ساخت تابلوها، قاب‌ها و دیگر اشیاء دکوری.
نگهداری و مراقبت از آثار قلم‌زنی
برای حفظ زیبایی و دوام آثار قلم‌زنی، نکات زیر را مد نظر قرار دهید:
- تمیز کردن: با استفاده از پارچه نرم و خشک، سطح فلز را تمیز کنید. از مواد شیمیایی قوی پرهیز کنید.
- جلوگیری از رطوبت: آثار قلم‌زنی را در محیط‌های خشک نگهداری کنید تا از زنگ‌زدگی جلوگیری شود.
- دوری از نور مستقیم خورشید: قرار دادن آثار در معرض نور مستقیم خورشید ممکن است باعث تغییر رنگ آنها شود.
آموزش قلم‌زنی
برای یادگیری هنر قلم‌زنی، می‌توانید در دوره‌های آموزشی شرکت کنید یا از منابع آموزشی موجود استفاده نمایید. تمرین مداوم و صبر از عوامل کلیدی در تسلط بر این هنر هستند.
قلم‌زنی هنری است که با ترکیب خلاقیت و مهارت، می‌تواند آثاری بی‌نظیر و ماندگار خلق کند. با یادگیری این هنر، نه تنها به حفظ و ترویج یکی از صنایع دستی اصیل ایرانی کمک می‌کنید، بلکه می‌توانید از زیبایی‌های آن در زندگی روزمره خود بهره‌مند شوید.
دعوت به بازدید از فروشگاه آنلاین هنر دیبا
اگر به دنبال آثار بی‌نظیر قلم‌زنی و دیگر صنایع دستی اصیل ایرانی هستید، فروشگاه آنلاین هنر دیبا با مجموعه‌ای متنوع و باکیفیت در انتظار شماست. همین حالا به وب‌سایت هنر دیبا مراجعه کنید و از محصولات هنری ما دیدن کنید. با خرید از هنر دیبا، زیبایی و اصالت هنر ایرانی را به خانه خود بیاورید.
