شیوهای بافندگی دستگاهی پیچیده
دستگاههای بافندگی این شیوه که به ژاکارد با دستوری نیز شهرست دارند، پیچیده بوده و دارای اجزای گوناگونی میباشند. بافندگی با این دستگاهها نیز به کمک دست انجام میشود و رشتههای تار و پود را به صورتهای مختلفی از لابهلای یکدیگر عبور میدهند. لازم به یادآوری است که فرآیند بافت این پارچهها را با در نظر گرفتن نام آنها ، زریبافی، مخملبافی و ترمهبافی مینامند. در ادامه از میان انواع پارچههای یاد شده به معرفی زری و مخمل پرداخته میشود.
ب – ا- زری:
پارچهی زری دستبافتهای است بدون گره که با گذراندن تار و پودهای ابریشمی رنگارنگ و نخ گلابتون از لابهلای یکدیگر با استفاده از دستگاه زری بافی برای تهیهی پوشا ک ، پرده و … بافته میشود.
این پارچه به دلیل ظرافت رشتهها و پیچیدگی بافت از پارچههای گران قیمت به شمار میرود. همانگونه که از نام زری پیداست، استفاده از نخ گلابتون (طلایی و نقرهای) در بافت ویژگی مهم آن است .
شکل ظاهری:
زری دست بافتهای تخت و بدون پرز است. تنوع رنگ و نقش در این پارچه بیشتر از دیگر پارچههای دستبافت سنتی بوده و به همین نسبت پیچیدگی بافت آن بیشتر از مخمل و ترمه است.
طرح و نقشهایی از قبیل انواع گل و برگها ، پرندگان، خط نوشتهها، نقشهای انسانی، هندسی و … در این پارچه دیده میشود.
پس از چلهکشی رشتههای ابریشمی بر روی دستگاه زری بافی براساس نقشه تنظیم شده ، پودهای رنگین و نخ گلابتون را با حرکت دادن وردها از لابهلای تارها (جله ها) بهوسیلهی ماکو عبور داده و سپس با شانه بر آن میکوبنده این کار را تا پایان طول چلهها تکرار میکنند .
این پارچهی ابریشمی یک روست و هنگام بافت طرح و تقش آن را میتوان از زیر دستگاه مشاهده کرد. البته استادکاران هنرمند گاهی این چارچه را به صورت دورو نیز بافتهانده به گونهای که از یک طرف دارای نقش و نگار است و از طرف دیگر ساده دیده میشود. عرض پارچهی زری از ده سانتیمتر تا یک متر و چهل سانتی متر متغیراست.
هدف و کاربرد:
از این پارچه برای تهیهی روکش جلد قرآن، پوشاک، پرده و رومیزی، رومبلی و … استفاده میکنند.
دستگاه زری بافی و اجزای آن، شامل ماکو، ماسوره و شانه و نیز کارتهای نقشه، کیسههای شن و رشتههای ابریشمی و گلابتون ابزار و مواد اصلی بافت زری است.
امروزه بافت زری تنها در تهران و اصفهان (کارگاه های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری) انجام می شود.
ب – ۲- مخمل:
دست یافتهای پرزدار و بدون گره که با گذراندن تاروپودهای ابریشمی از لابهلای یکدیگر با استفاده از دستگاه مخمل بافی برای تهیهی پوشاک، پرده و غیره بافته میشود، پارچه مخمل» نام دارد.
مخمل تنها پارچهای است که دارای پرز میباشد. البته پرز در این پارچه به مانند قالی و گبه با گره تولید نمیشود بلکه با بریدن بخشهایی از تارها هنگام بافت در سطح پارچه پدید میآید .
شکل ظاهری:
این پارچه یکرو است و در انواع گلدار و ساده ، تکه رنگ و چند رنگ تولید میشود. عرض مخمل بین هشتاد تا نود سانتیمتر است. در فرآیند تولید این نوع پارچه که جزء دست بافتهای دستگاهی پیچیده به شمار میرود از دستگاه مخملبافی استفاده میشود.
هنگام بافت برای ایجاد پرز، پس از چند بار عبور پود از لابهلای تارها به کمک ماکو و شانهزدن آنها میلهای نازک و فلزی را که به اندازهی عرض پارچه است از میان تارها عبور داده و چند ردیف پودگذاری میکنند و سپس با تیغی آن دسته از تارهایی را که بر روی میله قرار گرفتهاند، از وسط میبرند.
بافت مخمل را تا پایان به همین صورت ادامه میدهند. طرحها و نقشها در مخمل نسبت به زری محدودتر است .
هدف و کاربرد:
از پارچهی مخمل برای تهیهی پوشاک، الیاس، رویهی لحاف، روتختی ، سجاده، پرده و … استفاده میکنند. دستگاه مخمل بافی و اجزای آن، ماکو، ماسوره، شانه میلههای برنجی و رشتههای ظریف ابریشمی، ابزار و مواد و مصالح اصلی مخملبافی را تشکیل میدهند.
امروزه مخمل بافی سنتی در کارگاههای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تهران و کاشان توسط استادکاران سنتی انجام میشود.
یادآوری:
ترمه نیز یکی از پارچههای تهیه شده به روش بافندگی دستگاهی پیچیده است که با رشتههای ابریشمی رنگارنگ دستگاه ترمهبافی تولید میشود. طرح و نقشهای آن شامل انواع نقوش بُته و گل و برگ است که در حالتهای مختلف، و رنگهای محدود (چهار تا شش) به چشم میخورد.
پارچهی ترمه که شهرت جهانی دارد، بیشتر در عرضهای مختلف (نود تا صد و بیست سانتی متر) تهیه و تولید آن در شهرهای مشهد به یزد و کاشان رواج دارد.
ج – شیوهای بافندگی دستگاهی تلفیقی
هنگامی که در بافندگی دستگاهی از روشهای یاد شدهی پیشین در کنار یکدیگر به صورت ترکیبی استفاده شود به آن شیوهی بافندگی دستگاهی تلفیقی میگویند.
در این شیوه براساس این که کدام یک از محصولات هنگام بافت با یکدیگر تلفیق میشوند ابزار و دستگاه ، مواد و مصالح و متناسب با آن استفاده میشود. پارچهی زری با گلها یا نقشهای مخملی یکی از محصولات این شیوه است.